Freud a proba no kibbutz


Por Guido Liebermann*

Desembarcaron no vello porto de Iafo en 1919, sen diñeiro, sen zapatos, sen Biblia, pero co Capital de Marx e A Interpretación dos soños e Tótem e Tabú de Freud nas súas malas. Coñecese a este grupo de adolescentes xudeus pertencentes á clase media de Galitzia, a provincia do Imperio Austro-húngaro co nome de Hashomer Hatzair, "O garda novo", en hebreo.

Fundado en 1913, este movemento de mocidade expandirase en varios países do mundo e na Palestina Británica primeiro, logo en Israel, converterase, nunha formación política de esquerda (o actual partido Méretz), que edifica as súas colectividades agrícolas, os kibbutz, sobre bases educativas innovadoras, tecidas con ideas de Marx e de Freud. Alzaron as súas carpas en Betania, un outeiro situado ao bordo do lago Kinéret, para fundar alí a "Comunidade de erotismo compartido", a primeira comunidade do Hashomer Hatzair en Eretz Israel.

Tras rudas xornadas de labor nos campos e na construción de rutas, baixo o ceo estrelado dunha Galilea cargada de historia universal, organizaron banquetes pagáns, encomiando ao Deus Eros, o que une aos homes entre eles. Entregáronse á introspección forzada, ao culto da espontaneidade e da confesión pública, e á lectura de Freud. "Dror lía Tótem e tabú", conta unha das camaradas, "e eu, enferma de malaria, tamén lía a Freud. Quería atopar argumentos obxectivos que puidesen xustificar a náusea que me provocaba a filosofía psicoanalítica, segundo a cal, a final de contas, o mundo enteiro é unha zona eróxena de Deus".

Alumno de Freud na Universidade de Viena, Meir Yaari, o líder do grupo, aplicou sobre os seus pupilos unha estraña psicanálise colectiva co propósito de curar ao xudeu da diáspora da súa "neurose de gueto". Pretendeu derrubar as barreiras da represión, para facer emerxer do "inconsciente xudeu" o home heroico da Biblia: a encarnación moderna de Josué, Gedeón, Déborah, Barak ou Sansón, e transformar así o Hashomer Haztzair nun pobo de Cohaním, nun pobo de sacerdotes. Inspirado máis ben do misticismo buberiano que do racionalismo freudiano, esta vivencia conducida por Yaari coñeceu un tráxico desenlace. Acusado de mostrarse autoritario e misóxino, o soado será excluído da comuna polos seus camaradas. Humillado, afástase por un tempo do Hashomer Hatzair, reintegrándose en 1924: en diante como xefe supremo dun importante movemento político aliñado ao marxismo oficial da Unión soviética, e como adversario da psicanálise.

Tras o fracaso de Betania en 1921, os "shomrím" baixaron o outeiro e foron acollidos polos "jalutzím" socialistas e comunistas rusos nas suas comunas, as kvutzót. Alcumaron a estes mozos elitistas e engreídos "as hostes do Mesías". Dicían que "había que sacarlles da cabeza Nietzsche, Buber e todo ese psicoloxismo galitziano", considerando que Freud non podía ser un representante para as masas, nin que a súa ciencia puidese contribuír aos obxectivos do socialismo. Só o traballo no campo e na fábrica podería liberar o home das taras psicolóxicas inculcadas polo Capitalismo. Os shomrím, ao contrario, sostiñan que a transformación do home non pasaría por unha "Ditadura do proletariado" senón primeiro por unha "revolución individual", alcanzada mediante unha reforma educativa innovadora, acompañada por psicoloxía que ilumine os seus pasos: aquela de Freud.

Contando en 1927 con cinco kibbutzim funcionando segundo os seus principios ideolóxicos, fundaron en Haifa o Kibbutz Artzí, a Federación Nacional dos Kibbutz do Hashomer Hatzair, onde levaron a cabo apaixonados debates ao redor da psicoloxía que debería escoltar a futura Educación colectiva do kibbutz.

Foi grazas a Zvi Sohar e a Schmuel Golán que ate o fin da década do sesenta, a psicanálise será coñecido en Israel como "A psicoloxía do Hashomer Hatzair".
Estes dous pedagogos deberán batallar contra os adeptos da psicoloxía soviética, inadaptada segundo eles aos obxectivos do kibbutz. Contra os avogados da Psicoloxía Individual de Adler, "imbuída de prexuízos ideolóxicos e pechada sobre si mesma", contra os defensores da Psicoloxía Experimental que, co seu test, e coas súas medidas escolares clasificatorias e excluíntes, apuntaban a crear unha educación policial e a racionalizar a explotación do proletariado.
En 1929, Zvi Sohar viaxa a Viena onde asina un pacto de mutua colaboración cos representantes do movemento psicoanalítico internacional segundo: mentres que os freudianos comprometéronse a capacitar os pedagogos do kibbutz á psicanálise, o Hashomer Hatzair ofreceu aos psicanalistas as súas tribunas editoriais en lingua hebrea, para publicar os seus libros e artigos.

Foi Schmuel Golán quen, en 1930, chegou a Berlín para formarse no seu soado Instituto psicoanalítico. Analizouse con Mosche Wulff, o pioneiro da psicanálise en Rusia e en Israel; recibiu pacientes, participou nas reunións do Instituto, e devorou os libros de Freud, de Wilhelm Reich e de León Trotsky. Cando Hitler asume o poder en Alemaña, en marzo de 1933, como tantos outros xudeus de nacionalidade estranxeira, Golán debe abandonar inmediatamente o país. Retorna a Palestina e instálase no kibbutz Mishmar Haémek onde establecerá as bases dunha educación colectiva revolucionaria. Contou apenas cun feixe de bebés e de nenos nados a partir de 1928. Como, quen, e segundo que regras habería que educar aos nenos do kibbutz? Como preservalos da neurose inculcada pola familia tradicional e filistea? "A neurose", declara Golán, "é a arma psicolóxica esgrimida polo Capitalismo e pola Relixión para pervertir a natureza humana e transformar o home nun ser sumiso, servil e fácil de explotar".

Advertidos das teorías sexuais infantís de Freud, e do rol precoz xogado pola pulsión na estruturación psíquica do futuro adulto, os pedagogos do Hashomer Hatzair avogaron por unha maternidade sen nai e sen neurose. Pronunciáronse en favor da separación do bebé da nai a partir do sexto día despois do seu nacemento, confiando esta delicadísima tarefa educativa a metaplót, a educadoras especialmente capacitadas, e formadas na psicanálise. A autoridade paterna habería de ser transferida do pai real cara aos valores da vida colectiva encarnados polo kibbutz, que era a instancia moral suprema á cal todos os seus membros debían identificarse.

Edificaron os "beit-ieladím", as vivendas especialmente concibidas para criar bebés e educar nenos segundo preceptos educativos, tecidos con fíos da psicanálise. Así por exemplo, toleráseselles aos nenos o chupeteo do pulgar e prohibiráselles aos adultos de intervir ou de reprimilos. Se se tratase dun chupeteo compulsivo ou duradeiro, o pedagogo deberá actuar neste caso con suma delicadeza, tratando de distraer ao neno con xogos e establecendo con el unha paciente conversación.

Pois se trata dun comportamento que encobre unha ferida narcisista profunda e anuncia un perigoso repregamento do infante do mundo exterior, que require a intervención dun psicanalista, precisa Golán aos seus alumnos.
Se se descubrise ao neno xogando cos seus excrementos, o educador non se precipitase ansiosamente cara a el para reprendelo: distraerá sur atención ofrecéndolle xogar con plastilina, cerámica ou crayones de cor.
Non se declarase a guerra a nenos menores de catro anos que pronuncien malas palabras, posto que son expresións da pulsión anal, é dicir de accións verbais que suplantan unha acción motriz prohibida, e que cumpren unha función reguladora da agresividade no grupo social de nenos.
Non se ameazará ao varoncito coa clásica sentenza "se te tocas o pito córtocho", nin á nena co "córtoche o dedito", cando lla descubra escrutar o seu sexo con pracenteira curiosidade. Non se prohibirán no kibbutz os xogos sexuais; por exemplo cando os nenos xogan ao doutor e ao paciente. Pois se tratan de actividades lúdicas que contribúen ao descubrimento do corpo de si mesmo e do outro, e polo tanto ao establecemento da diferenza sexual, que cumpre unha función fundamental na madurez psicolóxica do ser humano.

Tampouco se lles impedirá ás nenas de ouriñar paradas imitando aos homes. E, se se mostrasen tristes, celosas ou desfavorecidas por non posuír un pene como eles, o educador valorizara fronte a elas as virtudes fálicas da feminidade: a vantaxe de ter seos, a de poder traer nenos ao mundo e aleitalos, a de lucir unha longa cabeleira, etc. Son estas, declara Golán, manifestacións da ?Penisneid?, da ?envexa do pene? descrita por Freud, que tamén cumpren unha función primordial na estruturación normativa do psiquismo na muller.

A sexualidade do adolescente ocupou un lugar central nos debates do Hashomer Hatzair. Con suma coraxe e espírito de apertura, dirixentes e pedagogos debateron ao redor da masturbación e da liberdade que se lles acordase aos adolescentes do kibutz nas súas relacións sexuais (proporáselles a idade de dieciseis anos para inicialas). Abordasen o tema da homosexualidade, das prácticas perversas e das relacións amorosas entre menores e adultos, entre moitos outros.
?Sexa como sexa, declarou de alta voz Zvi Sohar nunha asemblea do Kibutz Artzí, xamais contemplaremos as actividades sexuais dos adolescentes como actos criminais, nin crearemos no kibutz unha atmosfera de medo ou de ameaza que perturbe a vida sexual da nosa mocidade?.

Unha das experiencias educativas máis ousadas, realizadas no kibutz, foi sen dúbida a "Miklájat hameshutéfet", as duchas compartidas polos adolescentes dos dous sexos. A súa función a de transformar unha excitación sexual excesiva en interese polo próximo e polo mundo exterior; en curiosidade por actividades intelectuais, pola cultura, é dicir en sublimación. "As duchas colectivas mixtas permitirán ao kibbutz de liberarse da represión sexual, imposta polo capitalismo e pola relixión, é dicir do carácter secreto e prohibido da sexualidade; tamén da culpa, da vergoña, do cinismo e da súa representación en tanto que cousa sucia que, asevera Golán, son vestixios dunha sociedade capitalista en plena decadencia. Incidentes educativos, desilusións e neurose non faltaron no kibbutz. Contrariamente ao prognóstico destes pedagogos románticos e marxistas, Edipo seguirá reinando maxestuosamente nos xardíns do kibbutz, e home ideal do Hashomer Hatzair, nunca deu chegado.

Emporiso se alzara co kibbutz unha organización social igualitaria baseada no respecto de valores colectivos e politicamente comprometida, cuxos membros contasen entre as máis destacadas figuras da historia de Israel: soados dirixentes políticos e gobernantes; científicos, economistas, escritores e artistas de fama internacional; heroes das guerras de Israel que con igual coraxe e afán defenderon - e defenden aínda hoxe -, a paz entre os pobos xudeu e árabe.

Estes fillos do kibbutz, cuxa idade vira hoxe ao redor do noventa anos, seguen atravesando aqueles mesmos carreiros bordeados de flores e eucaliptus que outrora percorreron na súa infancia, xa non descalzos, senón sobre triciclos motorizados, contemplando certamente con gravidade o futuro dun país polo cal eles tanto loitaron, pero orgullosos de ser os actores dunha das máis belas experiencias realizadas polo Pobo xudeu en Eretz Israel, en compañía de Freud.

*Psicanalista, historiador e psicólogo israelí. Autor da Psicanálise en Israel. Sobre as orixes do Movemento Freudiano en Palestina Británica [1918-1948], Letra Viva, Buenos Aires, 2015, e da Psicanálise a proba do Kibutz, 2014 

Comentarios