LITERATURA E CONFLITO


Por Tamara Rajczyk

Desde o renacemento da lingua hebrea, a moderna literatura abordou na súa prosa e na súa poesía o tema do conflito. Nas máis diversas obras aparece o árabe: ás veces como veciño amigable, outras como inimigo, pero sempre como un ser presente na vida do xudeu que habita Israel. No conto "O inimigo que se volveu amigo" (1941), Shmuel Iosef Agnón[1] escribe unha alegoría sobre a relación que o xudeu que quere asentarse en Eretz Israel establece coa contorna, neste caso en Talpiot, Jerusalem: o árabe, personificado no vento, rexeita ao recentemente chegado, quen se empecina en volver unha e outra vez, mellor preparado e con máis ferramentas para afrontar o desafío de construír a súa casa na súa terra. Finalmente, logra pór en pé o seu fogar, plantar un fermoso xardín e convivir pacíficamente con quen o rodea. O relato finaliza así: "A partir de entón perdeu o vento a súa audacia e cando vén, faino con consideración. Posto que se conduce respetuosamente comigo, tamén eu o trato con respecto. Cando me visita, saio ao seu encontro e prégolle sente ao meu carón entre as árbores. Cando se marcha convídoo a que volva, como se fai cun bo veciño. Que en verdade, somos bos veciños e eu estímoo cordialmente. Pode, mesmo, que tamén el me estime". Até a creación do Estado de Israel en 1948, varios autores enmarcáronse nesta mesma actitude romántica que soñaba cunha convivencia pacífica. Tal é o caso do relato "Amores secretos", de Yehuda Burla[2], no que árabes e xudeus teñen unha relación cotiá, aspiran a unha integración e até establecen lazos amorosos. "Seica poderei ser túa sendo ti xudeu e eu musulmá"... Irei contigo e me xudaizarei, di Jamda, a protagonista. A Guerra da Independencia pon fin a esta visión idílica e xa en 1949 o escritor S. Yizhar[3] publica Jirbet Jizah, tres relatos longos no que está incluído "O prisioneiro". Este conto narra o destino dun pastor árabe que é tomado prisioneiro por un grupo de soldados israelís e está focalizado nos cuestionamientos que se fan os soldados, en relación ao pastor e a si mesmos. Di un dos personaxes: "Pega! Se o home minte, pega. Se di a verdade, non lle creas!, pega para que non minta despois. Pega por se hai máis verdades distintas. Pega, porque está aos teus pés" O árabe deixa xa de ser o bo veciño e convértese en inimigo, nun pesadelo. Seguindo esta mesma liña, S. Yizhar escribe en 1959 a monumental novela "Os días de Tziklag", cuxa trama desenvolvese ao redor dos dilemas éticos e morais que se expón un grupo de soldados illados durante unha semana no deserto do Neguev. Por unha banda, o árabe preséntase como unha ameaza, polo outro, o xudeu contempla a súa loita, e até o comprende. Os personaxes de Yizhar son novos que non poden curarse do trauma da guerra e non ven outra saída. Di un dos soldados: "Pertenzo á xeración que non ten a alternativa de vivir á marxe da guerra e así estou aquí, odiando todo isto, odiando que isto ocorra. Seino, ben que o sei, que por máis que lle deamos voltas ao asunto, non hai outra saída, todas as portas están pechadas e só o home-puño e cabeza de rinoceronte daralle a vida a outros, bendirá a Deus e cantará a súa obra". É interesante sinalar que cando Yizhar publicou Jirbet Jizah, o libro tivo unha recepción dual: por unha banda, foi recibido con entusiasmo por quen resaltaron a honestidade e valentía do autor para instalar a autocrítica e sinalar cuestións que debían ser revisadas, como o tema dos refuxiados palestinos, que é abordado nun dos contos. Polo outro, houbo quen opinaron que esa postura podía danar a moral dos combatentes. Recordemos que o libro apareceu só uns meses despois da finalización da Guerra da Independencia, na que o autor participou. En 1978 filmouse a película baseada neste libro, que foi moi criticada por quen crían que danaba a imaxe de Israel no exterior.
Que cambios introduciu o transcurso do tempo na memoria colectiva israelí? Nos anos cincuenta o tema dos refuxiados árabes durante a Guerra da Independencia xerou un sentimento de autoculpa no seo da sociedade israelí, pero quedou nun debate íntimo. Nos anos setenta, xa instalado como unha cuestión política, é un recordo que molesta e que inflúe no presente. Durante máis de trinta anos S. Yizhar non publicou narrativa, senón que se dedicou ao ensino e aos ensaios académicos. Pero nos noventa, apareceron varios libros, entre os que é relevante destacar o relato "Independencia`48-`92". Fiel aos cuestionamientos que expuxera en "O prisioneiro", narra a chegada dun grupo de soldados a unha aldea árabe o 14 de maio de 1948. O narrador describe a caravana de refuxiados que escapa da aldea, abandonando as súas pertenzas e pregúntase: Que pasará de aquí en máis sobre este outeiro que até o día de hoxe era casas e xente viva? Quen sabe? Quen podía saber? Quen podía supor? Quen podía saber que esta pregunta á que non lle dedicamos atención ou non nos atrevemos a preguntar entón transformaríase na cuestión decisiva sobre a que todo o mundo espera a nosa resposta: que facemos con toda esta xente? Non se borraron na escuridade da noite. Non desapareceron no extremo do camiño. A súa fuxida non os borrou, non soluciona nada. Eles e nós estamos aquí, e non temos sobre nós outra pregunta, desde a creación do Estado. Que respondemos? Coherente consigo mesmo, até o final dos seus días Yizhar enfrontouse ao consenso e non deixou de cuestionar os temas que lle preocuparon sempre sobre árabes e xudeus, desde a súa mirada humanista. Actualmente, nun escenario literario moi aberto, escritores novos abordan estes temas desde diferentes ángulos. Etgar Keret[4] relata no seu conto "Patrulla motorizada" (1992) unha situación fantasiosa: soldados árabes ocupan unha cidade moi parecida a Gaza, habitada por israelís e son vítimas das pedras que lles arroxan nenos xudeus desde os tellados. Keret pon en boca dos seus personaxes os cuestionamientos morais acerca da ocupación, da mesma maneira que Yizhar fixo tantos anos atrás nas súas obras. Os soldados árabes descobren que os israelís colgaran unha bandeira nun poste de luz e así o relata o narrador: "Detivemos o jeep e Jalil obrigou a un ancián a traer unha escaleira e a empolicarse para baixar o pedazo de tea dun branco-celeste anémico. O ancián empezou a subir, tremendo de medo e ancianidade. O pobre temía caerse. Eu tamén. Seica non ten a nación palestina suficientes inimigos, que debe loitar contra vellos temblorosos e trapos de cores" Esta escena, na que Keret inviste os personaxes, foi relatada máis dunha vez por soldados israelís que a viviron nos territorios. Desde un ángulo totalmente diferente, Eshkol Nevou[5] aborda a mesma temática na súa novela "Catro casas e unha nostalxia" (2004). A historia desenvólvese nunha zona próxima a Jerusalem chamada Castel, que no pasado fora un campamento para inmigrantes xudeus de Kurdistán e anteriormente unha aldea árabe, abandonada polos seus habitantes en 1948. Un dos albaneis árabes, que traballa nunha construcción, recoñece a casa dos seus antepasados. O personaxe árabe afirma: é a casa, estou seguro. Ou non? Hai xa dúas semanas, desde que empezamos a ampliación no de Madmuni, miro a casa desde o outro lado da rúa, observo moito. Desde a mañá miro e nos descansos e tamén ao final do día, cando nos sentamos na vereda e esperamos que Rami, o contrastista, nos leve de regreso á aldea. A parte inferior da casa é nova, coma se fose reconstruida. Se fora só por esa parte, non pensaría nada. Pero arriba, o segundo andar, de onde sae ás veces a parella de anciáns, é unha construción de antes, pedra sobre pedra, como construían na aldea. E hai un pequeno arco na xanela, exacto como o arco que había na xanela da habitación dos meus pais. Quixese dicirlle á miña nai que vín a casa cos meus propios ollos. Pero sei que ela se enferma cada vez que alguén recorda o tema. Xa pasaron corenta anos, pero a humillación aínda está húmida no seu corazón como a terra despois da choiva. Tamén nas obras doutros autores o árabe desempeña un rol na vida dos diferentes personaxes: ás veces como ameaza, outras como veciño próximo, pero sempre como un outro presente. A narrativa israelí faise cargo da súa realidade: Israel é un Estado no que árabes e xudeus conviven de diferentes maneiras e os escritores que viven nese contexto non miran para outro lado. Desde os anos previos á creación do Estado e con diferentes estilos e ideoloxías, permiten que a realidade sexa parte das ficcións que crean e así fan a súa achegue á comprensión da mesma.

[1] Galitzia, 1887, Jerusalem, 1970. Premio Nobel de Literatura 1966.
[2] Jerusalem, 1886-1969.
[3] Rejovot, 1916-2006.
[4] Ramat Gan, 1967.
[5] Jerusalem, 1971.

Comentarios