A UTOPÍA DO KIBBUTZ POSÍBEL

Por Dario Teitelbaum

O feito da crise do kibutz non necesariamente preanuncia a súa desaparición, a condición que separemos a idea humana que lle deu orixe, da súa concreción en sistemas prácticos. Ante a globalización, que entroniza o capitalismo e o individualismo como medida de todo éxito e realización persoal, sistemas cuxas sinales de derrube comezan a percibirse, o kibutz pode ter aínda unha palabra para dicirlle ao mundo. Hai un par de anos visitoume no meu kibbutz un amigo (e ex-javer do meu Garín "Netzaj" Gvulot, 1979) daqueles cos cales a relación retómase no mesmo momento de atoparnos, a pesar de que vivimos en países diferentes, falamos idiomas diferentes, etc. Máis que un compañeiro, un irmán. Xa entrada a noite, e bebendo unha botella de bo tinto que me trouxo de agasallo, díxome: "Estou profundamente decepcionado do kibbutz actual, creo que perdeu todo sentido...", "Paréceme que a túa vida actual no kibbutz é froito de concesións ...", "Sodes os últimos mohicanos..." e demais frases desa índole. Souben inmediatamente que aquelas frases non se dicían con maldade, senón con nostalxia cara a un kibbutz diferente no cal vivimos a fins dos 70, e con sincera preocupación polo meu futuro. Advertinlle que estaba falando de dous temas ben diferentes. Un, a crítica á sociedade chamada kibbutz, máis que unha sociedade, unha "marca rexistrada". E o segundo, a forma que eu me manifesto fronte aos cambios. E sen dubidar moito, conteille a historia do coitelo do meu bobe (avoa en ídish), coitelo que ela sostiña que tiña máis de cen anos a pesar de que parecía novo e brillante. Cumprindo a función predestinada de neto, ao preguntarlle como pode ser que o coitelo estivese tan impecable a pesar da súa antigüidade, ela respondeume: "Cada cinco anos cámbiolle o mango, e cada cinco, a folla..." Non, non estou intentando situar a análise no campo irracional, mítico. Pola contra, para min o kibbutz é unha sociedade viva, real, humana. Xa coloquei os meus interrogantes no título: as dúbidas existenciais acerca da calidade do contorno humano e ideolóxico do cal decidín ser parte. A conformación dos kibbutz foi posible no marco dunha sociedade xudeo-sionista misionaria (non no concepto cristián da palabra senón indicando a súa calidade de sociedade que cumpre consignas), vale dicir, nos anos de ebulición revolucionaria do sionismo e impulsado polas filosofías socialistas de comezo de século. En realidade e sendo críticos respecto dos nosos propios mitos, o kibbutz foi por excelencia un instrumento colonizador da Empresa Sionista cuxo atractivo foi a súa propia soberbia: a pretensión non só de ser pioneiro do Movemento Nacional do retorno xudeu á nosa patria histórica (Sionismo Realizador), senón tamén ser a sociedade exemplar na cal conformásese o carácter do "Xudeu Novo", é dicir arraigado á súa terra e normalizando as condicións de produción que foran alteradas polo carácter diaspórico da existencia xudía. Unha creación colectiva cuxo futuro e misión era dar unha resposta completa ás necesidades nacionais, sociais e persoais dos seus membros. Dun ou outro xeito o kibbutz é o "coitelo do meu Bobe", unha marca rexistrada, unha conciencia e concepto transcendental, máis aló da realidade concreta que viva hoxe. E, xustamente polo feito de que o concepto de "kibbutz" transcendeu máis aló da propia funcionalidade desa "pequena aldea de poboadores soñadores", como a denominou o psicólogo Bruno Betelhaim na súa visita a Israel, permítenos facer unha división entre o "nefesh" (alma) e o "mamash" (o concreto) deste fenómeno.

O KIBUTZ COMO "IDEA HUMANA"

Todos queremos igualdade básica entre os homes ou polo menos "igualdade de posibilidades para todos os seres humanos". Todos queremos democracia participativa. Todos queremos unha "vida significativa". Todos queremos "desenvolvemento persoal e autorrealización". Todos queremos vivir en sociedade. Todos queremos "facer algo máis que comer-traballar-durmir-procrear". Todos queremos "ser especiais, diferentes". Todos queremos ser distintos que a xeración que nos precede. Todos queremos "deixar pegada" na historia do noso pobo e na historia humana. Todos queremos liberdade sen oprimir a outros... Pois ben, pódese dicir cun alto grao de seguridade que o kibutz na súa "Idea Pura" púxose como obxectivo utópico a combinación dos desexos ("todos queremos") dunha mocidade efervescente plasmándoo nun "modelo de vida exemplar", plenamente antagónico a modelos de vida xudía humana na diáspora a principios do século XX. Todo indicaría que xustamente a "Idea Humana" espertou paixóns durante polo menos 60 anos, levando á sociedade kibutziana a un auxe sen parangón, constituíndo esta non máis dun 4% da poboación israelí a mediados dos '60. Polo menos tres xeracións viron no kibutz un "compás moral", e ate quen por motivos persoais non estaban dispostos a integrarse a nesa sociedade recoñecían o seu carácter "exemplar". O kibutz foi parte central da narrativa épico-sionista. Paralelamente ao desenvolvemento da Idea Humana, desenvolveuse o sistema concreto do kibutz, adaptado ás circunstancias cambiantes do Ishuv (comunidade xudía) en Israel (e posteriormente o Estado de Israel), pero así mesmo marcando contradicións entre a idea e o seu funcionamento. Evidentemente, é difícil falar sobre "o kibutz" e realmente teriamos que falar sobre máis de 250 kibutzim, cada un deles coas súas características específicas influídas pola estrutura da súa poboación, as súas fontes e orixes, a súa localización xeográfica, etc. A pesar disto, en liñas xerais o común denominador destas aldeas cooperativas (baseado na Idea Humana) poderíase resumir en poucas frases que quizais non encerren nin a complexidade nin a significación da empresa, pero dan unha perspectiva comprensible inclusive hoxe en día:

1/ Co-propiedade dos medios de produción.

2/ Igualdade (mecánica ou progresiva) entre os membros.

3/ Democracia participativa e directa.

4/ Responsabilidade mutua.

5/ Misión popular-nacional.

6/ Auto-abastecemento económico, social e cultural.

7/ Colectivismo ideolóxico.

A esta síntese da "Idea Humana" poderíanse agregar conceptos adicionais (e diferenciais entre cada un dos movementos kibutzianos), pero creo que son a esencia do que coñecemos como "Movemento Kibutziano".

O KIBUTZ COTIÁN

"As contradicións e os malestares son o motor do cambio", dicía en 1935 Antonio Gramsci. Esta frase parece ser pensada en función do que ocorrería no kibutz ao longo do seu desenvolvemento concreto. Permítome mencionar os factores centrais que propiciaron os cambios no kibutz e na sociedade kibutziana, sexan estes factores exóxenos ou endóxenos do kibutz:

1/ Cambio xeracional (o kibutz como sociedade multi-xeracional).

2/ Cambios na sociedade israelí (normalización?).

3/ Cambios na sociedade xudía (en Israel e na Diáspora).

4/ Independencia do Estado de Israel.

5/ Cambios globais (e moi especialmente a suposta morte das ideoloxías).

Ante todos os factores de cambio mencionados, o kibutz desenvolveu un paulatino (pero continuo) proceso de cambios, manexándose entre tres tensións contraditorias presentes en toda discusión real ou virtual. Bases fundacionais - Funcionamento práctico e vontades persoais Aquí permítome referirme a un dos factores máis conflitivos en dito proceso de cambio: o funcionamento práctico. Unha das discusións fulcrais acerca de como o kibutz deseñou o seu sistema de vida, pódese resumir coa seguinte pregunta: Foi a funcionalidade a que xerou a ideoloxía ou a ideoloxía deseñou o funcionamento? Xa que a vida é complexa, e evidentemente o xuízo que facemos é postactum, inclínome a crer que na resposta (ou respostas) á pregunta poderemos topar xustamente as contradicións entre "a Idea Humana" e a "Vida Real". Desde a miña visión socialista, a ideoloxía e a funcionalidade mestúranse entre si ao longo do desenvolvemento da sociedade kibutziana, e ambas serven como motivo e/ou pretexto ao terceiro factor de tensión e contradición anteriormente mencionado: as vontades persoais. Vale dicir que para uns a ideoloxía é o motivo central (mentres responde á súa vontade persoal), e para outros pretexto da súa vontade persoal (ou ante a imposibilidade de asumir o cambio).

É así que, no seu esforzo por manter o marco vivencial kibutziano acorde ao seu propio mito, o sistema kibutziano aférrase á súa propia funcionalidade a pesar que esta quizais inclúe contradicións respecto da Idea Humana e inclusive a terxiversa. A sociedade kibutziana viuse a si mesma como un complexo sinerxético, no cal os factores ideolóxicos, funcionais e persoais comulgaban nunha creación total e indivisible, na cal ditos factores tiñan un peso específico similar ou igual, mesturándose conceptos de "valores", "obxectivos" e "medios", e de feito tal mestura causou que "comer xuntos" fose quizais máis importante que "ser solidarios entre nós e o noso contorno".

A UTOPIA POSÍBEL

E xustamente para ilustrar as posibles contradicións, permítome presentar unha serie de preguntas:

1/ É necesario que os co-propietarios dos medios de produción xanten xuntos?

2/ En que medida a democracia participativa é o camiño práctico que permite tomar decisións e executalas?

3/ Que importancia ten a misión voluntaria cando xa existe o Estado de Israel?

4/ En que medida realmente o kibutz permite o pleno desenvolvemento do potencial humano dos seus membros?

5/ Nunha sociedade de múltiples identidades, é posíbel manter un "colectivo ideolóxico"?

6/ Que ocorre cando o principal medio de produción non é o tractor, senón a capacidade e creatividade do individuo kibutziano?

7/ Como conviven xuntas tres ou catro xeracións (avós-fundadores; fillos-produto clásico ou vítima do sistema; netos reformistas ou neo-revolucionarios)?

8/ E para rematar: xa que o kibutz é unha illa cooperativista-socialista nun mar capitalista, é posíbel manter un sistema interno (kibutz) con normas morais e de condutas propias e, ao mesmo tempo, relacionarse co exterior desde a norma "todo vale" sen que isto inflúa na propia vida interna do kibutz e as súas normas?

Creo que as preguntas reflicten a complexidade do tema, e xustamente a miña resposta persoal é máis simple que os plantexamentos anteriormente presentados. A resposta non está exenta de contradicións, xa que a mesma vida está infestada delas. En realidade a contradición está no título, Utopía Posíbel. Xa entrando na contradición, e percibindo os cambios que atravesa o movemento kibutziano e os seus kibutzim, e sen abrir xuízo ou manexar prexuízo, quixese dicir que a Vida Kibutziana poderíase presentar como oportunidade ou como risco, especialmente para aqueles que consideran que a Utopía é nobre, é humana, é xusta, é valedoira aínda en días nos que parece que "o diñeiro triunfou definitivamente", é digna e dignifica a quen guían as súas vidas cun compás moral e xusta. Digo oportunidade, xa que considero que o sistema kibutziano actual, máis aló da súa importancia en xestaa nacional e social e o seu rol na empresa sionista, afastouse significativamente do seu carácter de sociedade utópica e a pesar disto, segue sendo unha das sociedades máis xustas e humanas no mundo. Digo risco, xa que o que coñecemos como o kibutz actual podería desesperanzar a mozos que ven á Utopía como compás, pero desisten ante a imposibilidade de ver no kibutz actual unha canle viable para as súas vidas. É por iso que a Utopía do kibutz posible é un desafío que se podería manexar tanto dentro do kibutz actual, regresando a esencias e sen estar presos de sistemas, ou idear novos modelos que non tomen como referencia o kibutz tal cal o coñecemos, pero si se tomen en conta os erros que o afastaron do seu carácter utópico. Sen dúbida este é un desafio, e como tal podería non ser relevante para todos. Tampouco este desafío é absolutamente total, e nunha sociedade como a de hoxe poderían ser lexítimos modelos "mixtos" nos cales convivisen aqueles que ven na realización (ou aspiración a realizar) da Utopía o seu camiño, xunto con quen adopta unha postura máis pragmática pero aceptan os valores xerais da "Idea Humana". Finalmente, quen está atento ao que ocorre no noso planeta pode ver os indicios do derrube dos sistemas globais e a oposición crecente ao neo-liberalismo violento e o sometemento económico-social, tanto no Occidente como en todo o mundo. Podería ser que xustamente un kibutz distinto ao de hoxe, no cal os recursos humanos, materiais e culturais dos seus membros co-actúen para lograr un benestar xeral, sexa tamén un exemplo para o mundo de que se pode vivir nunha sociedade baseada na igualdade (respectando as particularidades e as necesidades diversas), na democracia participativa (e un protagonismo real), na solidariedade e na vontade de ser parte íntegra da sociedade .