El libro negro, obra maiúscula dos escritores soviéticos Vasili Grossman e Ilyá
Ehrenburg está editado en español por Galaxia Gutenberg en coedición con Yad Vashem de Israel.
Por Nelson Rivera
Perdín a conta das historias que lin. Confundo as historias de Ucraína coas de Letonia, as de Estonia coas de Bielorrusia. Posto que é a propia condición humana o que os testemuños poñen a proba, hai xa algúns meses, cando lin "O libro negro", refuxieime nunha idea que non logrei soster máis aló do centenar de páxinas: que hai formas peores de matar e de morrer. Gradaciones, niveis de crueldade. Asasinos peores que outros. Buscaba un consolo. Un refuxio para a pregunta sen resposta, para a pregunta cada vez máis demoledora de como foi posible. Como foi que uns seres humanos fixeron o que fixeron con outros seres humanos.
Xa non recordo en que punto da lectura cóntase o caso dun verdugo, a quen lle faltaba un ollo. O home non está en capacidade de disparar porque a súa puntaría é errática. Un criminal chosco que non atina a dar no albo. En consecuencia, mata a marteladas. Preciso: mata nenos xudeus a marteladas. O que clama é a desesperación pura. Alguén roga ao home que cumpra o seu odio facendo uso dun fusil. Que mate con balas á cabeza (ás cabeciñas). Non se roga xa pola vida. A súplica refírese á maneira de matar (noutras palabras: que a última físgoa de humanidade deixou atrás a posibilidade de vivir e centra todo o seu debate no trasunto da morte). Ao verdugo (un suxeito a medias impedido, que asume que o lugar da súa existencia consiste en eliminar vidas só porque se trata de xudeus) hai que convencerlle: que un disparo de fusil á cabeza non supón risco algún para o seu obxectivo. Que non errará e que con iso contribuirá ao programa de exterminio ao que se adheriu. Que o único risco que lle ameaza, o de fallar na tarefa de matar o próximo (aos nosos próximos) non existe. Que ao pór o fusil sobre a cabecita dun neno xudeu e jalar o gatillo, a orde de Hitler sería satisfeita.
O incalculable
Cumprir co mandato de matar: diso dan conta as máis de mil duascentas páxinas que compendia O libro negro. O incalculable aquí son os modos de causar sufrimentos ao corpo. De converter ao corpo (ao corpo xudeu) en corpo que padece, que se somete á dor extrema, antes de quitarlle a vida. O incalculable son os instrumentos para castigar e violentar o corpo: para golpealo, para ferilo, para desgarrarlo, para descortizalo. O incalculable son as tácticas e o enxeño para converter a seres humanos en presa dunha caza que se propuxo nada menos que o exterminio total. Pero sobre todo, aquí o que nega toda forma de mesura, o que non hai modo de acomodar na comprensión é a furia organizada, a ira sistematizada, a vontade, irrefreable e disciplinada a un mesmo tempo, de erradicar a vida dun pobo.
En calquera punto do día e a noite, porque cada segundo debía ser aproveitado. Á intemperie, en bosques, á beira de camiños, estradas ou ríos. Nas mesmas casas das vítimas, en hospitais, celeiros, depósitos, pequenas tendas e edificios de calquera uso. En aulas e igrexas. A nenos diante doutros nenos. A nenos diante das súas nais. A nais e pais diante dos seus fillos. A todos xuntos. En filas. En lotes. Dun nun. En execucións sumarias. Logo de longas sesións de torturas. Logo de rir a gargalladas. Logo de violar nenas, mulleres ou anciás. Logo de saquear e queimar. Logo de acurralar nos lugares máis inhóspitos. Logo de aplicar unhas formas de violencia imposibles de clasificar. En Ucraína, Lituania, Bielorrusia, Estonia, Rusia, Letonia e tamén en Varsovia.
O libro negro é unha secuela. Rexistro coral do sufrimento, o sangue e a morte ocasionada pola orde de Hitler de exterminar ao pobo xudeu. É a expresión, non só da modernidade senón tamén da condición humana: o que unha orde de matar en condicións ilimitadas, atizados os odios durante anos e décadas, pode causar aos estigmatizados e perseguidos. Pero tamén é un reporte de resultados dun labor de planificación cuxa adxectivación é va. Transcribo un longo parágrafo de Vasili Grossman:
?Os asasinatos en masa e a conversión de millóns de persoas en escravos transcorreron de acordo cun calendario e unhas normas. Todo se axustaba con precisión a uns obxectivos fixados en prazos trimestrais e mensuais. O transporte de millóns de persoas condenar# á morte ou á escravitude requiría a correspondente planificación dos transportes ferroviarios. A construción das cámaras de gas e os crematorios para a incineración dos cadáveres requiriu a colaboración de químicos, expertos en termodinámica, enxeñeiros e especialistas en construción. Todas estas instalacións foron construídas a partir de proxectos previamente elaborados; eses proxectos foron discutidos e aprobados. A tecnoloxía do exterminio en masa foi segmentada nunha serie de funcións consecutivas, coma se tratásese dun proceso industrial calquera. As xoias e o diñeiro dos mortos enviábanse ás arcas do Estado; os seus mobles, obxectos persoais, roupa e zapatos eran sometidos a un proceso de selección, almacenáballos por separado e eran redistribuídos (?). Non, decididamente, non foi unha tormenta a que se abateu sobre Europa. Foron a teoría e a práctica do racismo. Un plan e a súa realización práctica. Un plano arquitectónico e o edificio erixido a partir das liñas trazadas sobre o papel?.
As voces que falan no libro negro non o fan como Grossman, escritor capaz de trazar en poucas liñas un cristalino bosquexo da Shóa. As vítimas non conclúen. Padecen. Narran. Tenden a man en busca de salvación. Falan do día en que viron chegar aos nazis e aos seus aliados. De como as súas rutinas foron cercadas. Tentan contar como, impotentes, arrebatáronlles ás súas parellas e aos seus fillos. De como viron coitelos e bayonetas entrar na carne de persoas indefensPerdín a conta das historias que lin. Confundo as historias de Ucraína coas Letonia, as de Estonia coas Bielorrusia. Posto que é a propia condición humana o que os testemuños pon a proba, hai xa algúns meses, cando lin O libro negro, refuxieime nunha idea que non logrei soster máis aló do centenar de páxinas: que hai formas peores de matar e de morrer. Gradaciones, niveis de crueldade. Asasinos peores que outros. Buscaba un consolo. Un refuxio para a pregunta sen resposta, para a pregunta cada vez máis demoledora de como foi posible. Como foi que uns seres humanos fixeron o que fixeron con outros seres humanos.
Xa non recordo en que punto da lectura cóntase o caso dun verdugo, a quen lle faltaba un ollo. O home non está en capacidade de disparar porque a súa puntaría é errática. Un criminal chosco que non atina a dar no albo. En consecuencia, mata a marteladas. Preciso: mata nenos xudeus a marteladas. O que clama é a desesperación pura. Alguén roga ao home que cumpra o seu odio facendo uso dun fusil. Que mate con balas á cabeza (ás cabecitas). Non se roga xa pola vida. A súplica refírese á maneira de matar (noutras palabras: que a última físgoa de humanidade deixou atrás a posibilidade de vivir e centra todo o seu debate no trasunto da morte). Ao verdugo (un suxeito a medias impedido, que asume que o lugar da súa existencia consiste en eliminar vidas só porque se trata de xudeus) hai que convencerlle: que un disparo de fusil á cabeza non supón risco algún para o seu obxectivo. Que non errará e que con iso contribuirá ao programa de exterminio ao que se adheriu. Que o único risco que lle ameaza, o de fallar na tarefa de matar o próximo (aos nosos próximos) non existe. Que ao pór o fusil sobre a cabecita dun neno xudeu e jalar o gatillo, a orde de Hitler sería satisfeita.
O incalculable
Cumprir co mandato de matar: diso dan conta as máis de mil duascentas páxinas que compendia O libro negro. O incalculable aquí son os modos de causar sufrimentos ao corpo. De converter ao corpo (ao corpo xudeu) en corpo que padece, que se somete á dor extrema, antes de quitarlle a vida. O incalculable son os instrumentos para castigar e violentar o corpo: para golpealo, para ferilo, para desgarrarlo, para descortizalo. O incalculable son as tácticas e o enxeño para converter a seres humanos en presa dunha caza que se propuxo nada menos que o exterminio total. Pero sobre todo, aquí o que nega toda forma de mesura, o que non hai modo de acomodar na comprensión é a furia organizada, a ira sistematizada, a vontade, irrefreable e disciplinada a un mesmo tempo, de erradicar a vida dun pobo.
En calquera punto do día e a noite, porque cada segundo debía ser aproveitado. Á intemperie, en bosques, á beira de camiños, estradas ou ríos. Nas mesmas casas das vítimas, en hospitais, celeiros, depósitos, pequenas tendas e edificios de calquera uso. En aulas e igrexas. A nenos diante doutros nenos. A nenos diante das súas nais. A nais e pais diante dos seus fillos. A todos xuntos. En filas. En lotes. Dun nun. En execucións sumarias. Logo de longas sesións de torturas. Logo de rir a gargalladas. Logo de violar nenas, mulleres ou anciás. Logo de saquear e queimar. Logo de acurralar nos lugares máis inhóspitos. Logo de aplicar unhas formas de violencia imposibles de clasificar. En Ucraína, Lituania, Bielorrusia, Estonia, Rusia, Letonia e tamén en Polonia.
O libro negro é unha secuela. Rexistro coral do sufrimento, o sangue e a morte ocasionada pola orde de Hitler de exterminar ao pobo xudeu. É a expresión, non só da modernidade senón tamén da condición humana: o que unha orde de matar en condicións ilimitadas, atizados os odios durante anos e décadas, pode causar aos estigmatizados e perseguidos. Pero tamén é un reporte de resultados dun labor de planificación cuxa adxectivación é va. Transcribo un longo parágrafo de Vasili Grossman:
"Os asasinatos en masa e a conversión de millóns de persoas en escravos transcorreron dacordo cun calendario e unhas normas. Todo se axustaba con precisión a uns obxectivos fixados en prazos trimestrais e mensuais. O transporte de millóns de persoas condenar# á morte ou á escravitude requiría a correspondente planificación dos transportes ferroviarios. A construción das cámaras de gas e os crematorios para a incineración dos cadáveres requiriu a colaboración de químicos, expertos en termodinámica, enxeñeiros e especialistas en construción. Todas estas instalacións foron construídas a partir de proxectos previamente elaborados; eses proxectos foron discutidos e aprobados. A tecnoloxía do exterminio en masa foi segmentada nunha serie de funcións consecutivas, coma se tratásese dun proceso industrial calquera. As xoias e o diñeiro dos mortos enviábanse ás arcas do Estado; os seus mobles, obxectos persoais, roupa e zapatos eran sometidos a un proceso de selección, almacenáballos por separado e eran redistribuídos (?). Non, decididamente, non foi unha tormenta a que se abateu sobre Europa. Foron a teoría e a práctica do racismo. Un plan e a súa realización práctica. Un plano arquitectónico e o edificio erixido a partir das liñas trazadas sobre o papel".
As voces que falan no libro negro non o fan como Grossman, escritor capaz de trazar en poucas liñas un cristalino bosquexo da Shóah. As vítimas non conclúen. Padecen. Narran. Tenden a man en busca de salvación. Falan do día en que viron chegar aos nazis e aos seus aliados. De como as súas rutinas foron cercadas. Tentan contar como, impotentes, arrebatáronlles ás súas parellas e aos seus fillos. De como viron coitelos e bayonetas entrar na carne de persoas indefensas ás que amaban. Como ?os alemáns alzaban aos nenos cravando as bayonetas nas súas cuerpecitos?. De fosas e tiros na caluga. De trens ateigados de sufrientes que desapareceron para sempre. Un escoita como as súas voces tremen cando, frase tras frase, describen a aniquilación de familias, de comunidades, de pobos, de cidades enteiras. Son a voz, as voces da Shóah.
Incitación
Non percorrín O libro negro como quen se le unha novela de principio a fin. Foi intermitente, ao longo dun seis meses. Sei que non é fácil, logo do aquí comentado, incitar á súa lectura. Pero sinto no deber de insistir. Por unha banda, porque é un enorme documento que pode lerse en calquera parte: onde se abra está o alento mórbido do fanatismo e o odio racial levado aos lugares da morte. Ao lugar do atroz. E hai algo máis: non son dos que comparte que hai que coñecer a historia para evitar que ela se repita. Creo que esa idea é precaria e non máis que unha áxil ilusión, que salta na fala da xente con apreciable facilidade. Máis ben inclínome a pensar que posto que ocorreu, tarde ou cedo regresará. Noutros tempos, baixo outros disfraces, animada por outras consignas. Nin a vontade de poder total, nin o odio, nin o racismo como axentes do público, foron desactivados. Están aí. Esperando. E en calquera momento desataranse. É o que O libro negro advírtenos, lémbranos. Que volverán.
_________________________________________________________________________
Vasili Grossman e Ilyá Ehrenburg
El libro negro
Yad Vashem e Galaxia Gutenberg
España, 2012
Xa non recordo en que punto da lectura cóntase o caso dun verdugo, a quen lle faltaba un ollo. O home non está en capacidade de disparar porque a súa puntaría é errática. Un criminal chosco que non atina a dar no albo. En consecuencia, mata a marteladas. Preciso: mata nenos xudeus a marteladas. O que clama é a desesperación pura. Alguén roga ao home que cumpra o seu odio facendo uso dun fusil. Que mate con balas á cabeza (ás cabeciñas). Non se roga xa pola vida. A súplica refírese á maneira de matar (noutras palabras: que a última físgoa de humanidade deixou atrás a posibilidade de vivir e centra todo o seu debate no trasunto da morte). Ao verdugo (un suxeito a medias impedido, que asume que o lugar da súa existencia consiste en eliminar vidas só porque se trata de xudeus) hai que convencerlle: que un disparo de fusil á cabeza non supón risco algún para o seu obxectivo. Que non errará e que con iso contribuirá ao programa de exterminio ao que se adheriu. Que o único risco que lle ameaza, o de fallar na tarefa de matar o próximo (aos nosos próximos) non existe. Que ao pór o fusil sobre a cabecita dun neno xudeu e jalar o gatillo, a orde de Hitler sería satisfeita.
O incalculable
Cumprir co mandato de matar: diso dan conta as máis de mil duascentas páxinas que compendia O libro negro. O incalculable aquí son os modos de causar sufrimentos ao corpo. De converter ao corpo (ao corpo xudeu) en corpo que padece, que se somete á dor extrema, antes de quitarlle a vida. O incalculable son os instrumentos para castigar e violentar o corpo: para golpealo, para ferilo, para desgarrarlo, para descortizalo. O incalculable son as tácticas e o enxeño para converter a seres humanos en presa dunha caza que se propuxo nada menos que o exterminio total. Pero sobre todo, aquí o que nega toda forma de mesura, o que non hai modo de acomodar na comprensión é a furia organizada, a ira sistematizada, a vontade, irrefreable e disciplinada a un mesmo tempo, de erradicar a vida dun pobo.
En calquera punto do día e a noite, porque cada segundo debía ser aproveitado. Á intemperie, en bosques, á beira de camiños, estradas ou ríos. Nas mesmas casas das vítimas, en hospitais, celeiros, depósitos, pequenas tendas e edificios de calquera uso. En aulas e igrexas. A nenos diante doutros nenos. A nenos diante das súas nais. A nais e pais diante dos seus fillos. A todos xuntos. En filas. En lotes. Dun nun. En execucións sumarias. Logo de longas sesións de torturas. Logo de rir a gargalladas. Logo de violar nenas, mulleres ou anciás. Logo de saquear e queimar. Logo de acurralar nos lugares máis inhóspitos. Logo de aplicar unhas formas de violencia imposibles de clasificar. En Ucraína, Lituania, Bielorrusia, Estonia, Rusia, Letonia e tamén en Varsovia.
O libro negro é unha secuela. Rexistro coral do sufrimento, o sangue e a morte ocasionada pola orde de Hitler de exterminar ao pobo xudeu. É a expresión, non só da modernidade senón tamén da condición humana: o que unha orde de matar en condicións ilimitadas, atizados os odios durante anos e décadas, pode causar aos estigmatizados e perseguidos. Pero tamén é un reporte de resultados dun labor de planificación cuxa adxectivación é va. Transcribo un longo parágrafo de Vasili Grossman:
?Os asasinatos en masa e a conversión de millóns de persoas en escravos transcorreron de acordo cun calendario e unhas normas. Todo se axustaba con precisión a uns obxectivos fixados en prazos trimestrais e mensuais. O transporte de millóns de persoas condenar# á morte ou á escravitude requiría a correspondente planificación dos transportes ferroviarios. A construción das cámaras de gas e os crematorios para a incineración dos cadáveres requiriu a colaboración de químicos, expertos en termodinámica, enxeñeiros e especialistas en construción. Todas estas instalacións foron construídas a partir de proxectos previamente elaborados; eses proxectos foron discutidos e aprobados. A tecnoloxía do exterminio en masa foi segmentada nunha serie de funcións consecutivas, coma se tratásese dun proceso industrial calquera. As xoias e o diñeiro dos mortos enviábanse ás arcas do Estado; os seus mobles, obxectos persoais, roupa e zapatos eran sometidos a un proceso de selección, almacenáballos por separado e eran redistribuídos (?). Non, decididamente, non foi unha tormenta a que se abateu sobre Europa. Foron a teoría e a práctica do racismo. Un plan e a súa realización práctica. Un plano arquitectónico e o edificio erixido a partir das liñas trazadas sobre o papel?.
As voces que falan no libro negro non o fan como Grossman, escritor capaz de trazar en poucas liñas un cristalino bosquexo da Shóa. As vítimas non conclúen. Padecen. Narran. Tenden a man en busca de salvación. Falan do día en que viron chegar aos nazis e aos seus aliados. De como as súas rutinas foron cercadas. Tentan contar como, impotentes, arrebatáronlles ás súas parellas e aos seus fillos. De como viron coitelos e bayonetas entrar na carne de persoas indefensPerdín a conta das historias que lin. Confundo as historias de Ucraína coas Letonia, as de Estonia coas Bielorrusia. Posto que é a propia condición humana o que os testemuños pon a proba, hai xa algúns meses, cando lin O libro negro, refuxieime nunha idea que non logrei soster máis aló do centenar de páxinas: que hai formas peores de matar e de morrer. Gradaciones, niveis de crueldade. Asasinos peores que outros. Buscaba un consolo. Un refuxio para a pregunta sen resposta, para a pregunta cada vez máis demoledora de como foi posible. Como foi que uns seres humanos fixeron o que fixeron con outros seres humanos.
Xa non recordo en que punto da lectura cóntase o caso dun verdugo, a quen lle faltaba un ollo. O home non está en capacidade de disparar porque a súa puntaría é errática. Un criminal chosco que non atina a dar no albo. En consecuencia, mata a marteladas. Preciso: mata nenos xudeus a marteladas. O que clama é a desesperación pura. Alguén roga ao home que cumpra o seu odio facendo uso dun fusil. Que mate con balas á cabeza (ás cabecitas). Non se roga xa pola vida. A súplica refírese á maneira de matar (noutras palabras: que a última físgoa de humanidade deixou atrás a posibilidade de vivir e centra todo o seu debate no trasunto da morte). Ao verdugo (un suxeito a medias impedido, que asume que o lugar da súa existencia consiste en eliminar vidas só porque se trata de xudeus) hai que convencerlle: que un disparo de fusil á cabeza non supón risco algún para o seu obxectivo. Que non errará e que con iso contribuirá ao programa de exterminio ao que se adheriu. Que o único risco que lle ameaza, o de fallar na tarefa de matar o próximo (aos nosos próximos) non existe. Que ao pór o fusil sobre a cabecita dun neno xudeu e jalar o gatillo, a orde de Hitler sería satisfeita.
O incalculable
Cumprir co mandato de matar: diso dan conta as máis de mil duascentas páxinas que compendia O libro negro. O incalculable aquí son os modos de causar sufrimentos ao corpo. De converter ao corpo (ao corpo xudeu) en corpo que padece, que se somete á dor extrema, antes de quitarlle a vida. O incalculable son os instrumentos para castigar e violentar o corpo: para golpealo, para ferilo, para desgarrarlo, para descortizalo. O incalculable son as tácticas e o enxeño para converter a seres humanos en presa dunha caza que se propuxo nada menos que o exterminio total. Pero sobre todo, aquí o que nega toda forma de mesura, o que non hai modo de acomodar na comprensión é a furia organizada, a ira sistematizada, a vontade, irrefreable e disciplinada a un mesmo tempo, de erradicar a vida dun pobo.
En calquera punto do día e a noite, porque cada segundo debía ser aproveitado. Á intemperie, en bosques, á beira de camiños, estradas ou ríos. Nas mesmas casas das vítimas, en hospitais, celeiros, depósitos, pequenas tendas e edificios de calquera uso. En aulas e igrexas. A nenos diante doutros nenos. A nenos diante das súas nais. A nais e pais diante dos seus fillos. A todos xuntos. En filas. En lotes. Dun nun. En execucións sumarias. Logo de longas sesións de torturas. Logo de rir a gargalladas. Logo de violar nenas, mulleres ou anciás. Logo de saquear e queimar. Logo de acurralar nos lugares máis inhóspitos. Logo de aplicar unhas formas de violencia imposibles de clasificar. En Ucraína, Lituania, Bielorrusia, Estonia, Rusia, Letonia e tamén en Polonia.
O libro negro é unha secuela. Rexistro coral do sufrimento, o sangue e a morte ocasionada pola orde de Hitler de exterminar ao pobo xudeu. É a expresión, non só da modernidade senón tamén da condición humana: o que unha orde de matar en condicións ilimitadas, atizados os odios durante anos e décadas, pode causar aos estigmatizados e perseguidos. Pero tamén é un reporte de resultados dun labor de planificación cuxa adxectivación é va. Transcribo un longo parágrafo de Vasili Grossman:
"Os asasinatos en masa e a conversión de millóns de persoas en escravos transcorreron dacordo cun calendario e unhas normas. Todo se axustaba con precisión a uns obxectivos fixados en prazos trimestrais e mensuais. O transporte de millóns de persoas condenar# á morte ou á escravitude requiría a correspondente planificación dos transportes ferroviarios. A construción das cámaras de gas e os crematorios para a incineración dos cadáveres requiriu a colaboración de químicos, expertos en termodinámica, enxeñeiros e especialistas en construción. Todas estas instalacións foron construídas a partir de proxectos previamente elaborados; eses proxectos foron discutidos e aprobados. A tecnoloxía do exterminio en masa foi segmentada nunha serie de funcións consecutivas, coma se tratásese dun proceso industrial calquera. As xoias e o diñeiro dos mortos enviábanse ás arcas do Estado; os seus mobles, obxectos persoais, roupa e zapatos eran sometidos a un proceso de selección, almacenáballos por separado e eran redistribuídos (?). Non, decididamente, non foi unha tormenta a que se abateu sobre Europa. Foron a teoría e a práctica do racismo. Un plan e a súa realización práctica. Un plano arquitectónico e o edificio erixido a partir das liñas trazadas sobre o papel".
As voces que falan no libro negro non o fan como Grossman, escritor capaz de trazar en poucas liñas un cristalino bosquexo da Shóah. As vítimas non conclúen. Padecen. Narran. Tenden a man en busca de salvación. Falan do día en que viron chegar aos nazis e aos seus aliados. De como as súas rutinas foron cercadas. Tentan contar como, impotentes, arrebatáronlles ás súas parellas e aos seus fillos. De como viron coitelos e bayonetas entrar na carne de persoas indefensas ás que amaban. Como ?os alemáns alzaban aos nenos cravando as bayonetas nas súas cuerpecitos?. De fosas e tiros na caluga. De trens ateigados de sufrientes que desapareceron para sempre. Un escoita como as súas voces tremen cando, frase tras frase, describen a aniquilación de familias, de comunidades, de pobos, de cidades enteiras. Son a voz, as voces da Shóah.
Incitación
Non percorrín O libro negro como quen se le unha novela de principio a fin. Foi intermitente, ao longo dun seis meses. Sei que non é fácil, logo do aquí comentado, incitar á súa lectura. Pero sinto no deber de insistir. Por unha banda, porque é un enorme documento que pode lerse en calquera parte: onde se abra está o alento mórbido do fanatismo e o odio racial levado aos lugares da morte. Ao lugar do atroz. E hai algo máis: non son dos que comparte que hai que coñecer a historia para evitar que ela se repita. Creo que esa idea é precaria e non máis que unha áxil ilusión, que salta na fala da xente con apreciable facilidade. Máis ben inclínome a pensar que posto que ocorreu, tarde ou cedo regresará. Noutros tempos, baixo outros disfraces, animada por outras consignas. Nin a vontade de poder total, nin o odio, nin o racismo como axentes do público, foron desactivados. Están aí. Esperando. E en calquera momento desataranse. É o que O libro negro advírtenos, lémbranos. Que volverán.
_________________________________________________________________________
Vasili Grossman e Ilyá Ehrenburg
El libro negro
Yad Vashem e Galaxia Gutenberg
España, 2012
Comentarios