Non creo que haxa en
España unha terra máis dura nin unha xente máis terrestre que a
dos campos de Níjar; a súa paisaxe revela a loita máis antiga e a
derrota máis segura. Pois ben, alí, entre minas mortas, cortixadas
abandonadas e tocos negros de chumbeiras devoradas pola cochinilla,
moi preto da vila, levántase (ou agóchase) o esqueleto dun
dinosauro industrial: o faraónico encoro que os gobernos corruptos
de Isabel II comezaron a construír en 1840 e abandonaron dez anos
máis tarde por falta de auga. Sempre hai que usar con prudencia o
termo "dantesco"; pero se hai un lugar do mundo que acepta
lexitimamente un parentesco visible co Inferno do Alighieri é este:
escavada en rocha vermella e furada, a parede infinita da presa
precipítase nunha rambla seca, cinguida por unha laberíntica canle,
como de muralla chinesa, que se afunde nas entrañas da montaña.
Arriba, no cumio do monstro, un pozo sen fondo atravesa de arriba
abaixo a pedra; ao seu lado, mal cuberta por un enreixado, unha
abertura redonda mostra, no centro dunha escaleira de caracol medio
rota, como dun gravado de Piranesi, o descenso espiral ao inferno. A
vertixe é o cruzamento entre a natureza e o artificio; asomarse a un
precipicio sobre o mar é aínda posible; asomarse ao traballo errado
do home é a tentación máis perigosa. Ninguén quere tirarse ao
mar; todo o mundo desexa tirarse a un pozo.
Este é tamén o lugar
máis solitario da terra. Chégase ate o encoro morto desde Níjar
deixando a estrada de Lucainena, a traveso dunha pista areosa que
hai que coñecer xa para que se faga visible; varios letreiros
borrados polo vento dan a medida do abandono do lugar. Hai dúas
décadas que o visito cada verán e só unha vez tropecei con algún
visitante. Todo é alí inquedante e desolador: os carreiros de lama
gris, mólea repentina de pedra morta, as covas que perforan a
montaña pelada e vitoriosa, o ceo intenso caído sobre a terra.
Apartado e premonitorio, o encoro de Isabel II fai pensar e temer,
dúas cousas que os humanos adoitamos evitar.
Á esquerda da presa,
enriba da pena máis alta, no punto máis inaccesible desta
inaccesible paraxe, un edificio en ruínas (sede quizais da dirección
do enxeño) coroa esta estrepitosa derrota humana. Pois ben,
precisamente alí, invisible para todo o que non escale
intencionadamente o cerro, inocultable para todo o que chegue
intencionadamente alí, alguén estampou nunha das paredes laterais,
grande e azul, a máis enigmática das pintadas: VIVA PRIMO LEVI.
Viva Primo Levi? Que
quere dicir? Por que? A quen se dirixe? Tanto o contido como o
impulso da pintada son ate tal punto incoherentes que levo unha
semana enteira tratando de atopar unha explicación. Vivas danse ao
rei, ao heroe, ao equipo de fútbol e mesmo ao líder revolucionario
(viva Lenin ou viva Fidel); ate pode darse un viva místico a
Cristo Rei. Pero acirrar a Primo Levi, o cronista negro de Auschwitz,
o sobrevivente sombrío, o parsimonioso suicida tardío? Vitorear a
un depresivo que nunca chegou a saír do lager? Podería pensarse
quizais na ironía truculenta dun neonazi? O feito de que a "O" de
PRIMO conteña o emoticón dun sorriso pode orientar neste sentido,
pero se se tratou dunha brincadeira macabra (un "fódete, xudeu") ao pé
da pintada habería unha cruz gamada e non unha estrela de David. O
emoticón riseiro, por tanto, engade unha extravagante inxenuidade
infantil á incoherencia deste "viva" fervoroso, case
futbolístico, dedicado a unha das vítimas do episodio máis negro
do século XX. É difícil imaxinar a alguén que, tras ler "Se isto é
un home", ponse a lanzar ao aire salvas de alegría sen poder
reprimirse.
A estrela de David, é
verdade, podería suxerir unha intención apoloxética: unha
expresión de apoio ao Estado de Israel. Non parece moi razoable. Se
un quere apoiar a Israel, escribe "Israel", non o nome dun italiano
xudeu que non apoiou expresamente o sionismo e que dedicou toda a súa
obra a expor os procesos de deshumanización dun proxecto
de exterminio. A Primo Levi interesáballe o "home" (o negador e o
negado), non o éxito ou fracaso do programa nacionalista colonial de
Theodor Herzl.
En canto ao impulso,
resulta inexplicable que alguén chegue desde un pobo pequeno a un
dos lugares máis apartados e sombríos do mundo e logo, unha vez
alí, no recuncho máis inaccesible, deixar sobre unha parede en
ruínas unha frase que ninguén vai ler ou que, vista só por uns
poucos, ninguén vai entender: uns porque non saben quen é Primo
Levi, outros precisamente porque si o sabemos. Non cabe pensar que o
seu misterioso autor tivese ido alí para outra cousa (un po
namorado ou un amor resentido) e tivese ese repentino impulso, e
ademais o spray necesario para satisfacelo. O amor escribe nas
paredes "jo, que noite" ou "ámote, Catalina"; o odio estala nun
"Margarita puta" ou nun "Jesulín ao paredón". Un impulso
irreprimible, polo demais, pode levar a un paseante solitario e
emporrado a cubrir unha parede de obscenidades, como ocorre nos baños
dos bares, ou mesmo a un delirio de hooligan colchoneiro (viva Diego
Costa!). Pero ningún impulso irreprimible pode arrastrar a alguén,
de súpeto, a un arrebato de paixón polo autor da "A tregua"; non cabe
imaxinar, en efecto, a un excursionista descarriado cedendo ao
recordo exultante do relato atroz de Primo Levi e deixando a súa
alegría flamenca no primeiro lenzo ao seu alcance.
Se un quere difundir unha
mensaxe, mesmo ou sobre todo se se trata dunha mensaxe ilegal ou
subversiva, quere que chegue a moita xente; se un deixa unha mensaxe
nun recuncho escusado ou segredo non é unha mensaxe senón un
desafogo. O autor da extravagante pintada, en absoluto subversiva,
non quería chegar a moita xente, pero tampouco se estaba
"desafogando", como proba a condición premeditada do seu xesto.
Alguén (quizais un mozo sombrío) na España máis profunda e
terrestre, nun pobo pequeno con poucos lectores e menos debates sobre
o Holocausto, colle de noite un spray, ensaia sobre unha rocha a
estrela de David (que descubrimos tamén á volta a metade do camiño) e
diríxese ao momento máis remoto do lugar máis abatido, para gravar
sobre unha parede inaccesible unha lenda tan críptica como
interpelante. De que estamos a falar? O autor, dixémolo, non quería
chegar a moita xente e non se estaba desafogando. Agora ben, hai
certo tipo de mensaxes que, como os do amor ("ámote, Catalina"),
formúlanse na soidade do bosque ou na solemnidade do templo porque
se trata de mensaxes privadas dirixidas a unha criatura ausente ou
invisible: refírome a as pregarias. A pintada VIVA PRIMO LEVI
(aventuro) non é nin un calentón espontáneo de entusiasmo nin unha
consigna política colectiva; é unha pregaria relixiosa privada cuxo
destinatario é o propio Primo Levi; a pintada invócao, chámao e
fala con el no retiro oprimente do encoro derrotado, cuxo carácter
dantesco, por certo, evoca a arquitectura sinistra dun campo de
concentración. Así se explica tamén o emoticón, que é sempre
unha chiscadela ou unha interpelación persoal e que neste caso
(pregaria ao ausente para que se faga presente) funxe ao xeito das
veliñas acesas nas igrexas ao pé das virxes e dos santos. En canto á
estrela de David, símbolo menos do xudaísmo que da persecución,
identifica a Primo Levi como vítima e resistente (que é talvez como
sente o suplicante) e trata de alertar dunha ameaza á vez que de
pedir perdón.
Reparo de súpeto no
feito de que en todo momento dei por suposto que o autor da pintada é
un home e non unha muller; un home novo, si, pero un representante do
xénero masculino. Atribuámoslo a un prexuízo sexista, pero non
podo evitalo. Non é que unha muller non sexa quen dunha
extravagancia, pero esta é tipicamente masculina. Ante unha parede
solitaria en ruínas a un home só se lle ocorren dúas cousas: mexar
contra o seu muro ou escribir algo enriba; é dicir, deixar unha
marca territorial. Unha muller taparía unha greta, colgado un
xeranio ou avisado ao concello do perigo dun derrube; ou pintado un
fresco; ou escrito este artigo. No século XIX houbo nas igrexas
españolas unha guerra entre os que se inclinaban sobre o
devocionario, case sempre homes letrados e ricos, e as mulleres
plebeias que rezaban o rosario mirando a Cristo. Esa pregaria
intelectualmente tortuosa, e a necesidade de deixala escrita sobre
unha parede, parece máis propia dun home que dunha muller; e máis
propia dun home novo que dun home vello.
É entón unha pregaria?
A explicación, que non acaba de convencerme, antóllaseme, en todo
caso, a máis verosímil, pero só incumbe ao contido. O impulso
fica fóra do meu alcance. Foi un home? Un home novo? Un home novo
da España profunda e terrestre? Un home novo da España profunda e
terrestre que se sente vítima, resistente e excluído? Un home novo da
España terrestre que se sente vítima, resistente e excluído e que
agradece a Primo Levi a súa supervivencia maldita, pídelle perdón
e suplícalle (cunha sonrisita propiciatoria ou apotropaica) que
protexa ao mundo das moitas sombras que o asexan?
Pedro, Isabel, Ana, Lucía
e eu levamos días tratando de resolver este enigma. O seu autor nos
intriga, nos enternece e nos infunde respecto. Se por casualidade
lese estas liñas, pediríalle que en público ou en privado revelase
o seu propósito e acougase a nosa ansiedade. Ninguén quere tirarse
ao mar; a todo o mundo apetécelle tirarse a un pozo. Pero os pozos
sen fondo, como a esfinxe de Exipto, carrexan a morte (polo menos a
morte mental dos que non saben saír do abismo.
*Artigo aparecido no xornal PÚBLICO (Ver na ligazón o orixinal)
https://ctxt.es/es/20180822/Culturas/21294/santiago-alba-rico-pintada-viva-primo-levi-estrella-de-david.htm
Comentarios