1896-1948: da utopía sionista ao Estado xudeu
Por Gabriel Albiac*
A independencia do Estado de Israel foi -en palabras de Josep Pla, que foi testemuña de excepción aqueles primeiros anos de existencia- “un dos fenómenos máis extraordinarios da historia”. Contrariamente ao estereotipo antisemita dunha suposta «potencia xudea» que se apropiou dunha terra allea, o movemento sionista foi sempre o movemento de liberación nacional do pobo xudeu desprovisto de apoios, un pobo perseguido, vítima dun xenocidio, ao que todos os seus veciños declararon a guerra o mesmo día da fundación e independencia do seu Estado -conforme, non se esqueza, a unha decisión da comunidade internacional- e que correu o risco de resultar aniquilado se se equivocara ao chegar a hora da súa decisión histórica. É desas orixes, xeralmente ignorados, e do significado histórico do sionismo, é do que trata o seguinte artigo de Gabriel Albiac.
Como sucede con toda palabra inserta no ámbito paixonal da retórica política, «sionismo» acabou por ser un vocábulo de significación case inaprehensíbel. Tratar de reestablecer o seu contido en términos apodícticos é hoxe unha tarefa pouco menos que imposíbel. Ou o que é quizais peor, inaudíbel. Para o falante medio, «sionismo» e «antisionismo» compoñen a parella nocional contraposta a cuxo través designar o conflito árabe-israelí. Nas tradicións de esquerda máis convencionais, «sionismo» adoita ser usado como un sinónimo ou unha variante cualificada de «imperialismo». Nas máis radicais e nas máis incultas, púidose falar ate -baixo o influxo da xerga interna da OLP- de «fascismo sionista». En todos os casos, a designación negativa –“antisionismo”- operou funcionalmente como a forma lingüísticamente desprazada dun significante non explicitábel na segunda metade de século pasado, polo menos en Europa: «antisemitismo». Tratemos de restablecer o significado histórico do término.
O sionismo é unha ideoloxía política nacida no medio xudeu laico -maioritaria e preferentemente socialista- europeo de finais do século XIX sob o impacto da oleada antisemita cristalizada no «asunto Dreyfuss», o seu ciclo péchase definitivamente coa realización do seu programa básico mediante a constitución dun Estado xudeu en Palestina. O uso do término con posterioridade a esa data é metafórico e non designa ningún movemento social nin político diferenciábel. Non é banal lembrar un par de características ideolóxicas dese movemento sionista, formalmente constituído en Basilea no ano 1897, antes de pasar a seguir a súa traxectoria na fundación e independencia do Estado de Israel. Á mantenta de certos usos impropios da linguaxe, en primeiro lugar. É moi habitual atopar na opinión pública unha asimilación espontánea entre sionismo e integrismo relixioso: un tópico reconfortante, que asimilaría ortodoxia rabínica con sionismo extremo. Reconfortante e rotundamente falso. Tanto histórica como teolóxicamente a asimilación entre sionismo e tradición rabínica é sen máis un disparate. O modelo de identificación entre integrismos relixiosos e expansionismos territoriais só é operativo en tradicións relixiosas que fan do proselitismo -que, á súa vez repousa sobre unha hipótese de salvación universalista- norma ética primeira. É o caso da tradición cristiá -erao, cando menos, nos non tan afastados tempos en que os cristiáns tomában en serio o seu dogma- e -con máis vigor hoxe- do Islam. Para o xudaísmo «ortodoxo», pola contra, o proselitismo é unha perversión teolóxica infundada. A elección divina do pobo non é, nin metafísica nin teolóxicamente, compatíbel coa conversión como práctica de masa.
Por iso convén chamar ás cousas polo seu nome. E conservar un mínimo de memoria histórica. O sionismo non naceu en medios rabínicos nin «ortodoxos». Foi esencialmente un froito do xudaísmo laico; é máis, o foi, en grande parte, das súas tendencias máis radicais, máis entreveradas co nacente socialismo -os casos de Moshe Hess ou de Israel Zangwill son dabondo significativos-, desde finais do século XIX. O seu obxectivo político, definido polo seu gran configurador doutrinario, Theodor Herzl, no “Estado xudeu” (1896) como proxecto de construción nacional dun Estado xudeu na Palestina otomá, chocou frontalmente coas posicións maioritarias do rabinato da diáspora, que viron nel unha sustitución laica do ideal relixioso.
Ate o día de hoxe en Israel, os sectores máis literalistas do xudaísmo de tradición mesiánica rigorosa seguen rexeitando a lexitimidade dun Estado constituído sen participación trascendente algunha. Porque, para un «ortodoxo», o Libro é transparente. Non haberá Reino mentres non haxa Mesías. Todo intento de acelerar a súa chegada é suplantación blasfema da obra divina. E iso é precisamente o que o sionista, ao consolidar un Estado israelí laico, acomete. As concesións outorgadas trala formación de Israel por David Ben Gurion a ese rabinato ortodoxo non lograron nunca borrar un conflito básico e irrebasable. O fracaso da «Haskala», o movemento asimilacionista que intentou, primeiro en Alemaña e logo en Rusia unha integración plena do xudaísmo en Europa, e os pogroms de 1819 e 1881, son os orzamentos inmediatos do ascenso do movemento de Herzl en favor do retorno a Sión que o Primeiro Congreso Sionista proclamou en 1897 en Basilea.
En rigor é preciso falar de tres grandes oleadas migratorias, de tres grandes «aliya» ou «ascensos» cara a Xerusalén anteriores á proclamación e independencia do Estado en 1948. Desde o principio, son os sectores económicamente máis desválidos da comunidade xudía mundial os que inician a instalación en Palestina. Moi ligados ao movemento socialista e a tradicións sindicalistas combativas, configuran moi cedo -desde 1905- organizacións obreiras que cristalizarán na formación do socialdemócrata «Poale-Zion de Eretz-Israel» e do máis esquerdista «Hapoel-Hatzair», do que xurdiría o movemento xuvenil marxista «Hachomer». Sobre todo, fórxase a «Histraduth Haovdim be Eretz Israel», Confederación Sindical dos Traballadores de Israel que será un dos eixos maiores do cooperativismo e do socialismo israelí. Desde comezos de século, toda a política dos dirixentes sionistas -e, moi en particular, a de Haim Weizmann- estivo orientada a negociar coas potencias colonialistas a obtención dunha autonomía para a importante poboación xudea en proceso de asentamiento en Palestina, fragmento territorial do Imperio Otomán baixo protectorado británico.
A «Declaración Balfour»(1) do 2 de novembro de 1917 é a primeira expresión desas negociacións. Simultáneamente, Weizmann negociou acordos co rei Feysal de Arabia, máis tarde prolongados nas conversas con Abdallah de Xordania. O obxectivo é a obtención dunha mínima nación xudea soberana coexistente co seu contexto árabe. A partir de 1920, as relacións entre os dirixentes sionistas e a Administración británica en Palestina foron deterioranse en función da prohibición británica de novas emigracións xudeas, e os xudeus palestinos -tralos importantes pogroms promovidos pola poboación árabe e tolerados polos británicos en 1929 e 1936- pasan a estruturarse en organizacións de autodefensa.
A Segunda Guerra Mundial e a explícita toma de partido do «mufti» de Xerusalén en favor de Adolf Hitler lanzan á poboación xudea cara á transformación desas organizacións de autodefensa en grupos armados que debuxarán o núcleo do futuro exército israelí. «Irgún», «Stern» e, sobre todo, «Palmach» (Exército popular) e «Haganah» (Exército de defensa), emprenderán, tralo fin da Segunda Guerra Mundial e baixo o trauma do holocausto nazi, a loita armada contra a Administración británica: son as teses do chamamento do ano 1946 da Conferencia Sionista Mundial para a resistencia contra o «Libro Branco» británico de 1939.
A guerra en Palestina comezou.
Baixo ese duplo eixo (débeda histórica cara unha poboación exterminada nos campos de concentración e risco permanente de guerra civil en Palestina), a ONU busca desesperadamente unha saída razoábel para a «cuestión xudea». Son xa case seiscentos mil os xudeus instalados en «terra santa» e a tendencia migratoria ascende. Un primeiro plano de partición será esbozado en 1946, logo modificado en 1947. A formación de dous Estados, un árabe e outro xudeu, sobre a antiga Palestina otomá é aprobada pola Asemblea Xeral da ONU o 14 de maio de 1948. Na súa forma final, a resolución da ONU era escasamente favorábel para os intereses xudeus. Se ben concedía a existencia dun Estado israelí, non é menos certo que os territorios e fronteiras que lle outorgaban era escasos e pobres os primeiros e indefendibles as segundas. Basta porse ante o mapa trazado polo plano en 1947 para captar a dificilísima situación na que un Estado israelí dividido en dous fragmentos entrecruzados de adversarios viuse para sobrevivir. David Ben Gurión acepta, con todo, de inmediato os términos da resolución e proclama a independencia de Israel. A Liga Árabe rexéitaos e chama á guerra santa. A primeira guerra árabe-israelí comezou. E, con ela, a traxedia do pobo palestino.
Noventa mil soldados exipcios, iraquíes, sirios e xordanos atacan aos setenta mil guerrilleiros da «Haganah». O resultado non pode ser máis funesto para os intereses da poboación árabe palestina. Contra todas as previsións, os paramilitares da «Haganah» varren aos exércitos regulares árabes. Do territorio inicialmente fixado pola ONU para a formación do seu Estado propio, os palestinos verán, como resultado da guerra, apropiarse, por unha banda a Israel, por outra banda aos países árabes limítrofes. O Estado hebreo incorporará así 6700 quilómetros cadrados sobre o previsto e establecerá unha liña de fronteira menos inverosímil aínda que militarmente moi vulnerábel: na súa parte máis estreita, o Estado hebreo non é, en 1948, senón unha franxa de 14 km entre Cisxordania e o mar. Exipto apodérase de Gaza. Xordania, da Samaria bíblica ou Cisxordania, que compoñía a fracción esencial do territorio previsto pola ONU como Estado palestino.
O armisticio que dá fin á guerra de independencia en 1949 consagrará un mapa político esencialmente distinto do previsto pola comunidade internacional. Palestina morreu antes de comezar a existir. 850.000 dos seus habitantes inician o seu longo exilio. O mundo árabe, baixo proclamas retóricas máis ou menos lacrimóxenas, desenténdese materialmente deles. Aínda en 1956, Ahmed Chuqueiri, futuro presidente da OLP, proclamou, co xeral consenso árabe como «público e notorio que Palestina non é máis que Siria do sur»(2)
1 / A Declaración oficial do Foreign Office británico, que estaba encabezado por Lord Arthur Balfour, ía dirixida a Lord Rothschild, o gran benefactor sionista, e dicía o seguinte: «O goberno da súa Maxestade ve con bos ollos o establecemento en Palestina dun fogar nacional para o pobo xudeu, e prestará os seus mellores empeños para facilitar o logro deste obxectivo, sobrentendéndose claramente que nada debe facerse que poida menoscabar os dereitos civís e relixiosos das comunidades non xudías existentes en Palestina, ou os dereitos e o estado político gozado polos xudeus en calquera outro país.» Posteriormente, o Mandato británico para Palestina incluíu a Declaración de Balfour que, específicamente, referíase a «as conexións históricas do pobo xudeu con Palestina» e á validez moral de «reconstituir o seu fogar nacional nese país». O Mandato foi formalizado polos 52 gobernos da Liga das Nacións o 24 de xullo de 1922.
2 / Non se trata nin moito menos dun caso excepcional: anos antes, o representante do Supremo Comité Árabe ante as Nacións Unidas presentara unha declaración á Asemblea Xeral en maio de 1947 que dicía que «Palestina era parte da Provincia de Siria» e que «políticamente, os árabes de Palestina nunca foron independentes no sentido de formar unha entidade política separada». Antes da partición, en 1937, os palestinos tampouco se vían como unha identidade nacional. Por exemplo, un líder árabe local, Auni Bey Abdul-Hadi, díxolle á Comisión Peel, a que finalmente recomendou a partición de Palestina: «¡non existe tal país [como Palestina]! ¡”Palestina” é un término que inventaron os sionistas! Non hai ningunha Palestina na Biblia. O noso país foi durante séculos parte de Siria». E no Primeiro Congreso de Asociacións Musulmano-Cristiás, que se reuniu en Xerusalén en 1919 para elixir representantes de Palestina á Conferencia de Paz de París, adoptouse a seguinte resolución: «Consideramos Palestina como parte da Siria árabe, xa que nunca se separou dela en ningunha época. Estamos conectados con ela por vínculos nacionais, relixiosos, lingüísticos, naturais, económicos e xeográficos.»
* Gabriel Albiac é doutor en Filosofía pola Universidade Complutense de Madrid e Catedrático de Filosofía na mesma universidade. En 1988 foi Premio Nacional de Literatura (Ensaio) coa sinagoga baleira, un ensaio sobre algunhas das figuras máis heterodoxas da comunidade xudeoespañola exiliada en Amsterdam durante o século XVII. Este artigo publicouse orixinalmente no xornal El Mundo. Posteriormente apareceu nunha antología de artigos de Gabriel Albiac, titulada “Outros mundos” e editada por Páginas de Espuma (2002).
Comentarios