Por Gloria de Antonio Rubio*
O ano 1208, data da fundación da cidade da Coruña, é para
algúns autores o momento da chegada dos primeiros xudeus á cidade. Esta hipótese
deriva da identificación errónea do termo alfaiate, cuxo significado é xastre,
con xudeu.
Outros autores sosteñen, tamén sen ningunha base documental,
que a finais do século XIII chegou á cidade un novo grupo de xudeus, cando o
rei Eduardo I de Inglaterra expulsounos do seu reino no ano 1290, emigrando uns
a Alemaña e outros ao norte de España, onde o porto da Coruña tiña moitas
relacións con Bretaña. Pouco despois, en 1306, chegaría tamén un novo
continxente de xudeus, tras ser expulsados de Francia por Felipe IV o Fermoso?.
A aparición de tres lápidas hebreas nun arrabalde da cidade
non clarifica tampouco o momento da súa chegada, debido á falta de referencias
cronolóxicas nelas. O feito de carecer de datación permite que algúns autores
consideren que as lápidas puidesen ser realizadas no século XII ou, mesmo, nun
momento anterior, no século X, e outros que foron realizadas no século XV.
Con todo, aínda que a presenza xudía na Coruña puidese ser
anterior ao século XII, non é até o XIV cando aparecen as primeiras
referencias. Deste xeito, no ano 1375, no folio 450 da Biblia Cervera,
documéntase o nacemento na Coruña de Samuel, fillo de don David Morchedai e, no
ano 1384, a existencia de don David da Coruña, propietario dunha embarcación
coa que exportaba peixe ao Mediterráneo.
En canto ao número de habitantes, localización da xudaría e
profesións exercidas polos seus habitantes, a comunidade xudía coruñesa
presenta as mesmas características que o resto das comunidades xudías galegas
excepto pola presenza dun iluminador e un calígrafo que copiaron e ilustraron
unha Biblia en hebreo.
Esta Biblia recibe, na actualidade, o nome de Biblia
Kennicott en honra a Benjamin Kennicott (1712-1783), cóengo da catedral da
igrexa de Cristo de Oxford, e bibliotecario, a partir de ano 1767, da Colección
Radcliffe. Polo seu consello, en 1771, comprouse un manuscrito hebreo do Antigo
testamento a un tal Patrick Chalmers pero non foi estudado até máis de 150 anos
despois. En 1923, Rachel Wischnitzer publicou en Berlín un traballo sobre ela e
utilizou un os seus folios como portada, comezando a considerarse a partir
deste momento como unha impresionante xoia da arte xudeu.
A Biblia foi realizada por encargo de don Isaac fillo do
falecido Salomón de Braga. O calígrafo e o iluminador seguiron de preto, tanto
na planificación do texto como no deseño das ilustracións, a Biblia Cervera.
Esta circunstancia levou ao catedrático Cecil Roth a suxerir que a Biblia
Cervera podería estar na Coruña, que Isaac viuna e, que sendo incapaz de
adquirila, encargaría un códice parecido. De feito, é posible que a Biblia
Cervera estivese na Coruña por que nela se recolle, tal e como antes
mencionouse, o nacemento de Samuel, fillo de don David Morchedai, no ano 1375,
e de Judah Ibn Morchedai en 1439.
O calígrafo foi Moisés Ibn Zabarah, quen no colofón da
Biblia declara que a terminou na cidade da Coruña, na provincia de Galicia no
Noroeste de España, o mércores día terceiro do mes de Av no ano 5236 da
Creación, é dicir, o 24 de Xullo de 1476.
Para a súa realización escribiu un texto autorizado deixando
espazo, excepto en dúas ocasións, para que o iluminador, Abrahán ibn Hayyin,
puidese colocar a decoración. A primeira excepción son dúas páxinas que
conteñen un enorme redondel que foi enchido posteriormente. A segunda son 27
páxinas con arcos e columnas. Como capiteis ou pedestais das mesmas usáronse
dragons e cabezas humanas ou de animais que invaden o espazo do texto o que
provocou que este último tivese que adaptarse ao espazo libre. As cores destas
páxinas foron aplicados sempre despois de que o calígrafo escribise o texto, xa
que os trazos vermellos montan sobre a caligrafía.
No resto das páxinas a decoración concéntrase nas marxes e
no espazo intercolumnar, sendo as máis suntuosas as que están colocadas ao
principio ou ao final cada libro. Aínda que non é posible aprecialo a primeira
vista, a maioría da decoración pasou por
varias etapas: deseño do bosquexo, sobredebuxado en vermello, posterior
coloreado con tons vivos e brillantes e, finalmente, perfilado en marrón.
A Biblia foi encadernada por un artesán moi bo coñecedor da
arte musulmán do estampado de coiro. O lombo e as tapas, feitas cunhas tabliñas
un pouco máis grandes que as páxinas do manuscrito, foron recubertas por unha
pel de cabra tinguida de marrón avermellado. Posteriormente e unha vez cosido o
manuscrito ao lombo, o encadernador decorou a pel. Para iso, esbozou os debuxos
do entrelazado xeométrico con compás e regra, quentou ao lume as ferramentas de
estampación para, finalmente, colocalas sobre a pel presionando lixeiramente.
Para protexer a Biblia Isaac de Braga ordenou realizar un
estoxo que levaba o seu nome en hebreo, Yzahak. Foi decorado con coiro repuxado
e considerando a técnica de execución, os seus motivos e a súa decoración é
posible atribuílo a obradoiros galegos, españois ou portugueses.
Nada se sabe sobre Isaac despois de 1476. Descoñécese se
aínda estaba na Coruña no ano 1492 cando os Reis Católicos promulgaron o Edicto
de Expulsión. Se nestas circunstancias optou por manterse firme na súa fe,
abandonaría a cidade levándose, moi posiblemente, a súa Biblia con el. Tampouco
se coñece nada do calígrafo Moisés Ibn Zabarah pero do iluminador Abrahán ibn
Hayyin, algúns autores opinan que foi un dos mestres máis distinguidos que
houbo en Europa na arte de mesturar cores para a iluminación de manuscritos. O
seu libro “Tratado da arte de mesturar cores” foi un dos máis usados en toda
Europa nesta época de grande fermento intelectual de fin da Idade Media e
comezos do Renacemento. Así mesmo o nome e apelido Hayyin aparece en distintas
partes de Europa, Turquía e Israel, sendo imposible precisar se estes
personaxes teñen algunha relación familiar co Abrahán ibn Hayyin, iluminador da
Biblia Kennicott.
Na actualidade pódese consultar, previa petición, un
facsímile da fermosísima Biblia Kennicott na Biblioteca Municipal de Estudos
Locais da cidade da Coruña.
*Instituto de Estudos Galegos ”Padre Sarmiento” - CSIC-Xunta de Galicia
BIBLIOGRAFÍA
Antonio Rubio, M. G. de (2006): Os xudeus en Galicia
(1044-1492). A Coruña, Fundación Pedro Barrié da Maza.
Barral Rivadulla D. (1997): A Coruña nos séculos XIII ao XV,
historia e configuración urbana dunha vila de realengo na Galicia medieval. A
Coruña, Fundación Pedro Barrié da Maza.
Canteira Burgos, F. e Millás Vallicrosa, J. M. (1956):
Inscricións hebraicas de España. Madrid, Consello Superior de Investigacións
Científicas.
Ferreira Priegue, E. (1988): Galicia no comercio marítimo
medieval. A Coruña, Fundación Pedro Barrié da Maza.
González Garcés, M. (1987): Historia da Coruña. A Coruña,
Caixa Galicia.
González López, E.: Tesouro de arte Galego: A Biblia en
hebreo dá Universidade de Oxford?, Graal, 16, (1967), páxs. 197-201.
Lacave, J L. (1992): Xudarías e sinagogas españolas, Madrid,
Mapfre.
Narkiss, B. e Cohen-Mushlin, A.: A Biblia Kennicott. Tradución
do orixinal en inglés realizada por Guyatt Collingwood, D. e Medin Guyatt, J.
J., para a Libraría Areas da Coruña.
Comentarios