Por Alberto Queda
O escritor israelí regresa en 'Entre amigos' (Siruela), un volume de oito relatos, á vida nos kibbutz dos anos 50, onde a utopía do sionismo socialista arrinconaba a liberdade individual | Fundador do movemento 'Paz agora' nos 70, Oz reclama coraxe aos políticos para terminar co conflito entre Israel e Palestina
Despois de case tres décadas vivindo en Arad, unha cidade de pouco máis de 20.000 habitantes situada no deserto do Néguev, Amos Oz (Xerusalén, 1939) decidiu instalarse definitivamente en Tel Aviv. "É tempo de volver estar preto dos fillos", explica ao Cultural por teléfono, desde a súa casa na cidade portuaria ao norte de Israel. Ao escritor gustáballe madrugar (moito: ao cinco da madrugada, arriba) e penetrarse cando todo o mundo durmía nos páramos de lousa que rodean Arad. "O silencio do deserto non é comparable a ningún outro silencio, porque é absoluto". Unha inmellorable atmosfera para un contador de historias, que necesita concentrarse para descender aos confíns da súa memoria (Oz tirou máis desta que da imaxinación á hora de alzar a súa obra). Aínda que tamén debeu soportar o rigor dun clima extremo, con temperaturas próximas a 50 graos e "temporais de vento nos que parecía que o deserto ía terminar coméndose a cidade".
A Amos Oz resultoulle moi duro asentarse en Arad. Foi por unha especie de imposición do destino. Non quedou outra opción: o seu fillo padecía asma e os médicos aconselláronlle paraxes máis secas. O que máis lle doeu foi deixar o kibbutz de Hulda, onde chegara con tan só 15 anos. "Estaba moi vinculado a aquela comunidade e custounos moitísimo deixala. Alí coñecín á miña muller e tiven aos meus fillos. Tiña moitos amigos". Oz refuxiouse neste campamento produtivo tras rebelarse contra os esquemas ideolóxicos e vitais da súa familia, en particular do seu pai: "Non quería ser nada que fose el: el era un erudito e eu convertinme nun condutor de tractores, el era un intelectual de dereitas e eu fíxenme socialista, el era baixiño e eu decidín ser un home alto...". Esta oposición frontal cara a todo o que representaba o seu proxenitor estalou en Amos Oz aos 12 anos, ao suicidarse a súa nai (barbitúricos), a quen dedicou un conmovedor recordo nunha historia de amor e escuridade.
Agora quixo regresar a aquel espazo onde se fixo un home cargado de dúbidas e de empeños. Fíxoo a través da escritura de Entre amigos, un libro formado por oito relatos tan enlazados entre si que parecen unha novela: todas as historias transcorren no kibbutz Yikhat (nome ficticio), os mesmos personaxes circulan dunhas a outras, con maior ou menor protagonismo, e a narración segue unha orde cronolóxica: "A idea era aproveitar o mellor de ambos os xéneros e fundilos nun libro, que eu chamaría unha novela de contos". Oz di que sentía a necesidade de asomarse de novo a ese mundo, "coas perspectivas de todos as décadas que pasaron desde entón". Desde a atalaia dos seus 74 anos aprecia mellor os claroscuros da utopía que inspirou o levantamento dos kibutzs, rexidos por unha peculiar combinación de ideais tomados do Talmud e de textos marxistas (o sionismo socialista). "Para os fundadores esa mestura era viable. Eu non o creo".
Non é a única crítica que Amos Oz fai a aquel experimento que pretendía consolidar unha sociedade igualitaria e autosuficiente na terra prometida. "Os kibbutzs naceron cunhas pretensións demasiado ambiciosas e por tanto demasiado inxenuas. Querían abolir a envexa, a cobiza, as maledicencias, a egolatría... Nada menos. Pero a condición humana non cambia a través das xeracións. Nunca cambiará, é algo que debemos aceptar". Aqueles campamentos estaban rexidos por unha profusa e estrita regulamentación. Os seus membros tiñan moi limitada a súa liberdade en aras de salvagardar a igualdade. Un comité encarrilaba a vida dos seus habitantes de acordo a criterios que privilexiaban á colectividade sobre os desexos do individuo. Por exemplo, marcábanlles os estudos que debían cursar. "Recordo cando eu revelei a miña intención de ser escritor. Non pode imaxinarse a lea que se organizou, os debates que houbo para decidir se era o apropiado ou non... Ao final acordaron que me podía reservar un día á semana para dedicalo integramente á escritura".
Dá grima escoitar anécdotas así. Pero Entre amigos está infestada delas: pais que non poden achegarse aos seus fillos porque teoricamente pertencen á comunidade; a endogamia dun grupo humano no que a vida do veciño se coñece tan a fondo como a propia ("Non había policía, non facía falta: bastaban os cotillas"); a claustrofobia dos mozos que deben renunciar á chamada da aventura, vetada máis aló do perímetro do campamento; mulleres enclaustradas en labores domésticos mentres os seus maridos bracean nos campos...
- Considera hoxe, pasado o tempo, os kibutz un fracaso?
- Non o son porque souberon evolucionar e adaptarse aos novos tempos. Eu volvo con frecuencia á miña kibutz e ten pouco que ver co que describo en Entre amigos. Agora son moito máis tolerantes e flexibles. E, por sorte, xa non buscan mellorar a condición humana.
- Unha dos paradoxos máis rechamantes que evidencia o libro é a profunda soidade que padecen os seus personaxes, acentuada polo feito de vivir nunha sociedade que enxalza o colectivo.
- As utopías están cheas de paradoxos. Un kibutz é un lugar onde supostamente cada persoa é membro dunha gran familia. Nese contexto a soidade pode resultar moito máis extrema. Igual sucede coa igualdade. O feito de que non haxa mulleres pobres e ricas fai que a diferenza entre mulleres que son atractivas e as que non o son resulta aínda moito máis dolorosa. Un comité non pode solucionar esas diferenzas.
- En que medida un kibutz é un microcosmos que representa a todo o Estado de Israel?
- Esa pregunta habería que facerlla a un sociólogo. Eu non o son. O que fixen foi escribir oito historias sobre as cousas esenciais e eternas: a soidade, a morte, a tristeza, a desesperación, o amor, o desexo...
Despois de case tres décadas vivindo en Arad, unha cidade de pouco máis de 20.000 habitantes situada no deserto do Néguev, Amos Oz (Xerusalén, 1939) decidiu instalarse definitivamente en Tel Aviv. "É tempo de volver estar preto dos fillos", explica ao Cultural por teléfono, desde a súa casa na cidade portuaria ao norte de Israel. Ao escritor gustáballe madrugar (moito: ao cinco da madrugada, arriba) e penetrarse cando todo o mundo durmía nos páramos de lousa que rodean Arad. "O silencio do deserto non é comparable a ningún outro silencio, porque é absoluto". Unha inmellorable atmosfera para un contador de historias, que necesita concentrarse para descender aos confíns da súa memoria (Oz tirou máis desta que da imaxinación á hora de alzar a súa obra). Aínda que tamén debeu soportar o rigor dun clima extremo, con temperaturas próximas a 50 graos e "temporais de vento nos que parecía que o deserto ía terminar coméndose a cidade".
A Amos Oz resultoulle moi duro asentarse en Arad. Foi por unha especie de imposición do destino. Non quedou outra opción: o seu fillo padecía asma e os médicos aconselláronlle paraxes máis secas. O que máis lle doeu foi deixar o kibbutz de Hulda, onde chegara con tan só 15 anos. "Estaba moi vinculado a aquela comunidade e custounos moitísimo deixala. Alí coñecín á miña muller e tiven aos meus fillos. Tiña moitos amigos". Oz refuxiouse neste campamento produtivo tras rebelarse contra os esquemas ideolóxicos e vitais da súa familia, en particular do seu pai: "Non quería ser nada que fose el: el era un erudito e eu convertinme nun condutor de tractores, el era un intelectual de dereitas e eu fíxenme socialista, el era baixiño e eu decidín ser un home alto...". Esta oposición frontal cara a todo o que representaba o seu proxenitor estalou en Amos Oz aos 12 anos, ao suicidarse a súa nai (barbitúricos), a quen dedicou un conmovedor recordo nunha historia de amor e escuridade.
Agora quixo regresar a aquel espazo onde se fixo un home cargado de dúbidas e de empeños. Fíxoo a través da escritura de Entre amigos, un libro formado por oito relatos tan enlazados entre si que parecen unha novela: todas as historias transcorren no kibbutz Yikhat (nome ficticio), os mesmos personaxes circulan dunhas a outras, con maior ou menor protagonismo, e a narración segue unha orde cronolóxica: "A idea era aproveitar o mellor de ambos os xéneros e fundilos nun libro, que eu chamaría unha novela de contos". Oz di que sentía a necesidade de asomarse de novo a ese mundo, "coas perspectivas de todos as décadas que pasaron desde entón". Desde a atalaia dos seus 74 anos aprecia mellor os claroscuros da utopía que inspirou o levantamento dos kibutzs, rexidos por unha peculiar combinación de ideais tomados do Talmud e de textos marxistas (o sionismo socialista). "Para os fundadores esa mestura era viable. Eu non o creo".
Non é a única crítica que Amos Oz fai a aquel experimento que pretendía consolidar unha sociedade igualitaria e autosuficiente na terra prometida. "Os kibbutzs naceron cunhas pretensións demasiado ambiciosas e por tanto demasiado inxenuas. Querían abolir a envexa, a cobiza, as maledicencias, a egolatría... Nada menos. Pero a condición humana non cambia a través das xeracións. Nunca cambiará, é algo que debemos aceptar". Aqueles campamentos estaban rexidos por unha profusa e estrita regulamentación. Os seus membros tiñan moi limitada a súa liberdade en aras de salvagardar a igualdade. Un comité encarrilaba a vida dos seus habitantes de acordo a criterios que privilexiaban á colectividade sobre os desexos do individuo. Por exemplo, marcábanlles os estudos que debían cursar. "Recordo cando eu revelei a miña intención de ser escritor. Non pode imaxinarse a lea que se organizou, os debates que houbo para decidir se era o apropiado ou non... Ao final acordaron que me podía reservar un día á semana para dedicalo integramente á escritura".
Dá grima escoitar anécdotas así. Pero Entre amigos está infestada delas: pais que non poden achegarse aos seus fillos porque teoricamente pertencen á comunidade; a endogamia dun grupo humano no que a vida do veciño se coñece tan a fondo como a propia ("Non había policía, non facía falta: bastaban os cotillas"); a claustrofobia dos mozos que deben renunciar á chamada da aventura, vetada máis aló do perímetro do campamento; mulleres enclaustradas en labores domésticos mentres os seus maridos bracean nos campos...
- Considera hoxe, pasado o tempo, os kibutz un fracaso?
- Non o son porque souberon evolucionar e adaptarse aos novos tempos. Eu volvo con frecuencia á miña kibutz e ten pouco que ver co que describo en Entre amigos. Agora son moito máis tolerantes e flexibles. E, por sorte, xa non buscan mellorar a condición humana.
- Unha dos paradoxos máis rechamantes que evidencia o libro é a profunda soidade que padecen os seus personaxes, acentuada polo feito de vivir nunha sociedade que enxalza o colectivo.
- As utopías están cheas de paradoxos. Un kibutz é un lugar onde supostamente cada persoa é membro dunha gran familia. Nese contexto a soidade pode resultar moito máis extrema. Igual sucede coa igualdade. O feito de que non haxa mulleres pobres e ricas fai que a diferenza entre mulleres que son atractivas e as que non o son resulta aínda moito máis dolorosa. Un comité non pode solucionar esas diferenzas.
- En que medida un kibutz é un microcosmos que representa a todo o Estado de Israel?
- Esa pregunta habería que facerlla a un sociólogo. Eu non o son. O que fixen foi escribir oito historias sobre as cousas esenciais e eternas: a soidade, a morte, a tristeza, a desesperación, o amor, o desexo...
Os israelís asentados en kibbutzs non representan hoxe máis que un 5% da poboación do Estado. Pero xogan aínda un papel crucial na produción agrícola do país. No seu interior coinciden descendentes de rusos, italianos, españois, polacos, ucraínos, que no seu día, de volta tras a diáspora, tiveron que botar man do hebreo para poder entenderse os uns aos outros. Tiveron que rescatar unha lingua que quedara relegada ás cerimonias relixiosas e tratados morais para comprar o pan, flirtear, debater nas asembleas... Entre amigos mergulla ao lector nun ambiente claustrofóbico e opresivo no que a violencia vai incubando as súas larvas. E así unha rifa veciñal de pouca sonada pode desencadeala coas máis funestas consecuencias.
O libro de Oz evidencia en toda a súa crueza as dificultades laberínticas que entraña a convivencia. É dicir, que un grupo humano comparta espazo e tempo. E fágao sen acabar tirándose os trastes á cabeza. En Palestina ese obxectivo está moi lonxe de ser unha realidade. E ao autor do meu querido Mijael, pioneiro na fundación do movemento Paz Agora en 1978, críspalle a inoperancia dos responsables políticos a ambos os dous lados dos muros de formigón e o arame de espino: "Non hai outra alternativa máis que a creación de dous Estados. A maioría de israelís e palestinos espera unha amputación. É algo doloroso pero téñeno asumido. O que sucede é que os doutores non terminan de atreverse. Necesitamos líderes valentes para saír da lameira pero non os temos".
-Esa incisión cirúrxica da que fala sería especialmente delicada en Xerusalén. Quizá podería deixarse a cidade baixo un status específico (talvez controlada pola ONU) e que Ramala fose a capital de Palestina e Tel Aviv a de Israel.
-Esa incisión cirúrxica da que fala sería especialmente delicada en Xerusalén. Quizá podería deixarse a cidade baixo un status específico (talvez controlada pola ONU) e que Ramala fose a capital de Palestina e Tel Aviv a de Israel.
- Non quero parecer un profeta. En Israel é ademais moi complicado selo: hai unha gran competencia. Pero chegará o día en que existan unha embaixada palestina en Israel e outra israelí en Palestina. E estarán a unha distancia que poderá percorrerse tranquilamente a pé, porque a capital de Israel estará e en Xerusalén oeste e a de Palestina, en Xerusalén este. O prazo en que algo así se materialice pode ser longo para un home pero moi curto para a Historia.
Oxalá.
Oxalá.
Comentarios