Por
Txema Montero, *Avogado
A
recente estrea nas nosas pantallas da película da directora alemá
Margarethe von Trotta, baseada en secuencias da biografía da
filósofa alemá Hannah Arendt, lévame a unha primeira
recomendación: é unha película perfectamente prescindíbel, non
acudan a vela salvo que lles entre un comezón de irreprimible
curiosidade ao ler esta crítica de intruso. A película céntrase no
debate e vive Deus, que debate! tras a publicación na revista
americana New Yorker dunha serie de artigos que Arendt redactara con
motivo da súa asistencia como observadora ao xuízo seguido perante
un tribunal en Xerusalén contra o asasino nazi Adolf Eichmann. Por
certo, entre os xornalistas destacados para cubrir a noticia
atopábase o sacerdote nacionalista vasco Iñaki de Azpiazu, como
enviado especial do rotativo arxentino “Correo de la Tarde”.
Azpiazu, exiliado da Guerra Civil, asentouse en Arxentina, onde
chegou a ser un dos vascos máis influíntes. Íntimo do xeneral
Pedro Eugenio Aramburu, cuxo secuestro e asasinato polos Montoneros
constituíu o pistoletazo de inicio da guerra aberta contra os
guerrilleiros, Azpiazu está á espera dun biógrafo que conte as
súas andainas. Sempre en contacto co Goberno vasco no exilio, tamén
enviou informes a J. Rezola e ao lehendakari Leizaola do xuízo a
Eichmann, sobre cuxo perfil biográfico e circunstancias da
detención, enxuizamento e execución remítome ao relato
conmemorativo titulado "La levedad de la culpa: Eichmann"
que co gallo do cincuentenario do acontecemento publiquei en DEIA
(9-6-12).
Os
artigos de Arendt no New Yorker foron a base do libro “Eichmann en
Xerusalén” co subtitulo "Un informe sobre a banalidade do
mal", en referencia a persoas como Eichmann, convertidos en
asasinos a escala millonaria que non resultaban ser diaños senón
simples funcionarios do crime sen outro atributo que "unha
dilixencia pouco común por facer todo aquilo que puidese axudarlle a
prosperar". Estariamos xa que logo ante arribistas que eran quen
do asasinato en masa administrativo "por orde superior",
como invocaron na súa defensa cando foron levados a xuízo nos
procesos de Nüremberg, ou que decidían operativos sen ordes
superiores pero "na dirección do Führer", como peroraban
entre si cando críanse os amos do universo nos momentos cenitais do
nazismo.
A
expresión acuñada por Arendt, "banalidade do mal",
ademais de ser pegadiza, xerou á autora a metade dos seus desgustos.
A outra metade tivo a súa causa no debate suscitado polo papel que
atribuíu aos Judenrat ou Consellos xudeus. Ao seu parecer,
cooperaran con Eichmann na deportación dos seus conxéneres con tal
dilixencia que estes "verían a poucos alemáns no camiño que
lles levaba á morte nos campos de exterminio". Esta acusación
de coparticipación cos nazis, todo o obrigada que se queira pero
efectiva para a finalidade xenocida perseguida polo hitlerismo, foi o
acabouse e Hannah Arendt terminou enfrontándose cos seus amigos
xudeu-alemáns do exilio en Nova York e, máis doloroso aínda, con
quen desde Israel acusabanlle de "facer borrosa a fronteira
entre vítimas e verdugos"; algo equiparable á acusación de
"equidistancia" tan recorrente hai anos no debate sobre o
terrorismo en Euskadi.
A
controversia cos pensadores en Israel foi agre a moreas. Un íntimo
amigo de Arendt, o profesor excomunista e posteriormente ideólogo
sionista Kurt Blumenfeld, acabou rompendo unha amizade cimentada
sobre anos de comúns experiencias ben amargas: desterrados, pobres e
apátridas. Neste punto, a película de Von Trotta é fidedigna. O
encontronazo viña de lonxe, pois a Arendt reprochábanselle as súas
críticas ao nacionalismo xudeu durante a batalla pola creación do
Estado de Israel. Sobre este asunto, Arendt era totalmente coherente
xa que se definía internacionalista, como Rosa Luxemburgo, a quen
admiraba, e reclamaba a "Paz perpetua das nacións",
influencia da filosofía do gran pensador alemán Emmanuel Kant,
nacido en Könisberg (actualmente Kaliningrado), de onde proviña a
familia Arendt e lugar no que ela mesma crecera. Os seus adversarios,
especialmente Gershom Scholem, argumentaban que a vida, antes que
observación intelectual, é loita e na loita estamos obrigados a
definirnos ante o ben e o mal, a liberdade e a submisión. Arendt, ao
parecer de Scholem, non elexía senón que se limitaba a describir e
levantar acta dos feitos cal notario particularmente dotado. Chegados
a ese punto, sosteño que tal debate se pode trasladar ao actual
existente entre israelís e palestinos e en puridade a calquera
conflito humano que encadea a loita pola existencia da nación, a
atribución de responsabilidades consecuencia desa loita xeralmente
violenta e a maneira de atopar unha solución concordada. Quen
entende que nunha contenda bélica ou ideolóxica só pode haber
vencedores e vencidos non ten interese algún en solucións, a
submisión que segue á derrota é o seu obxectivo. Quen sostén,
como o novelista e pensador israelí Amos Oz, que as traxedias se
resolven á maneira de Shakespeare, co escenario cheo de cadáveres,
ou á de Anton Chejov, con todo o mundo infeliz, amargado e
desilusionado pero vivo, optan pola solución chejoviana. Niso andan
Amos Oz e os pacifistas israelís; e niso andamos, un pouco aos
tombos, os vascos de hoxe.
Non
sei se Arendt podería ser cualificada como pacifista. Desde logo,
non é o caso do premio Nobel Imre Kertész, xudeu-húngaro que
sufriu o acoso do nazismo e do comunismo e deixou dito: "Meu
Deus, que ben que poida ver a estrela xudía sobre os tanques
israelís e non cosida sobre a miña roupa como en 1944".
Kertész non era militarista, simplemente constataba que o xudeu,
séculos despois da destrución de Xerusalén, era por fin capaz de
defenderse. E aquí volvemos ao cerne da cuestión suscitada por
Arendt no seu libro, que non profundada por Von Trotta na película.
Máis aló de feitos puntuais, como a insurrección de Varsovia ou a
guerrilla nos bosques e pantanos do leste europeo, por que non
resistiron os xudeus ao xenocidio? Por que os seus dirixentes
colaboraron coa pretensión de tranquilizar aos nazis ou aletargar ao
seu pobo para facerlles máis levadío o tránsito ao seu fatal
destino? Por que os comandos especiais de presos xudeus ofrecíanse
para levar a outros xudeus até a cámara de gas? O antigo rabino de
Berlín Leo Baeck dixera que era mellor para os xudeus non saber o
seu destino xa que a espera da morte só sería máis dura. A
resposta de Arendt resultou esclarecedora e a explicala dedicou a súa
obra máis celebrada, “As orixes do totalitarismo”. No nazismo,
vén dicir, produciuse un investimento completo do sistema xurídico;
os crimes e asasinatos en masa eran a regra, o terror, o aire que se
respiraba, de tanta densidade que o xénero humano non desenvolvera
pulmóns para metabolizarlo. O mal absoluto, a aniquilación do pobo
xudeu na súa totalidade, era tan imposible de comprender que
fascinaba ás súas vítimas, como a mirada dunha serpe, e leváballes
á parálise e a ser conducidas en manda e en multitude aos campos de
exterminio para ser literalmente gaseadas. E isto executábano
persoas tan normais e correntes, tan banais, como o propio Eichmann.
Que
por que critico a película? Sen entrar en detalles técnicos que
están fóra do meu coñecemento e pasando no bico dos pés sobre o
relato que se ofrece sobre a relación con Martín Heiddeger,
filósofo, mestre e amante de Arendt, representado como un panoli nas
cousas do amor, recoñezo a dificultade de levar ao cinema un debate
filosófico e político de envergadura como o suscitado polo libro de
Arendt. O que ocorre é que Von Trotta converte os diálogos, cal
mala obra de teatro, en soporíferos discursos que amuerman até ao
máis interesado dos espectadores. Os astrónomos chaman paralaxe aos
distintos aspectos que asume un obxecto cando se lle contempla desde
dous ángulos distintos. Ante o astro do pensamento que era Hannah
Arendt, Von Trotta enfoca a cámara desde a posición que Arendt
desexaría: abanderada do pensamento libre pese a quen pese, que non
eran outros que os do pobo xudeu, maioritariamente estupefacto ante a
impresionante capacidade de Arendt para observar desde o espazo
exterior sen pór pé en Terra Santa. O outro ángulo, o dos
adversarios de Arendt, queda esvaido entre cheas de palabras sen
intelixencia nin alma. Á película fáltalle paralaxe, o resultado
da visión desde diferentes puntos de observación. Así que por esta
vez, lean a Arendt e Scholem e non vexan a Von Trotta. Que lle imos
facer.
Comentarios