Por Txema Montero
.
O pasado 30 de abril celebrábase un funeral moi especial no cemiterio Givat Shaul de Xerusalén. O primeiro ministro Benjamin Netanyahu tomou a palabra facendo propias as do falecido: "Quen non coñece o pasado, non entende o presente e quen non entende o presente non pode prever o futuro". Tamén admitiu que a súa política baseabase noutra máxima do defunto: "A condición necesaria para a existencia dos seres vivos, e da nación, é identificar un perigo no tempo". Que personaxe tan influinte para o seu pensamento político motivaba a presenza do primeiro ministro no seu funeral? Tratábase de Benzion Netanyahu, o seu pai, morto aos 102 anos. Nacido en Varsovia, fillo de Nathan Mileikowsy, un ilustrado rabino, Benzion emigrou con apenas dez anos a Palestina. Cursou estudos na Universidade Hebrea e procedeu a cambiar o seu apelido, ao uso da época, polo de Netanyahu, pseudónimo que significa Agasallo de Deus e que o seu pai utilizaba para asinar os seus escritos.
Benzion Netanyahu iniciouse na política en Nova York nos anos previos á Segunda Guerra Mundial baixo a órbita de Zeev Jabotinsky, líder da fracción revisionista do movemento sionista, e mantivo unha ideoloxía dereitista toda a súa vida. Tal grupo, antecedente do partido Likud, era partidario do Eretz Israel ou Gran Israel, é dicir, dun Estado xudeu que, como en tempos do rei David, incluíse ao Israel actual máis os territorios palestinos. Consideraba ademais que os palestinos non existen como tales pois non serían outra cousa que poboación árabe dentro de Israel. Non é de estrañar que, cando en 1948 Israel conseguiu a independencia, Benzion se opuxese á mesma ao non aceptar a división territorial que conlevaba. Aínda por riba, a nova clase dirixente israelí, liderada por Ben Gurion, era de esquerdas e contraria ao Eretz Israel, así que Netanyahu volveu a EE.UU. para proseguir a súa carreira académica, tendo en conta que a súa ideoloxía obstaculizaba a súa promoción universitaria. Polo menos, esa era a súa queixa.
Asentado xunto coa súa familia en Estados Unidos, iniciou unha brillante carreira como profesor de historia medieval europea na Universidade de Cornell (Nova York), adquirindo grande reputación como un dos maiores expertos, se non o principal, na Inquisición española e, en concreto, no estudo da motivación da persecución dos xudeus, primeiras e numericamente máis importantes vítimas entre as causadas polos procesos inquisitoriales.
A súa grande obra, na que investiu a maior parte da súa vida, titúlase "As orixes da Inquisición" e está dedicada "con nunca mitigada dor" ao seu fillo Jonathan, oficial do Sayeret Matkal, os comandos especiais do Exército de Israel. Jonathan, Yoni de nome familiar, era o superior ao mando do destacamento que liberou aos 103 reféns xudeus pasaxeiros dun voo de Air France secuestrado e desviado até o aeroporto de Entebbe (Uganda) por un grupo terrorista alemán en 1976. Yoni, heroe nacional, foi o único militar morto na operación. Este tráxico suceso decidiu á familia Netanyahu a regresar a Israel, onde Benzion proseguiu a súa carreira universitaria e o seu fillo Benjamin (de nome familiar Bibi) iniciou a súa política até alcanzar a actual responsabilidade de primeiro ministro.
Nas orixes da Inquisición (Editorial Crítica, 1999), Netanyahu desenvolve unha tese tan nova como provocativa para os historiadores. Sostén que a Inquisición española respondía máis a unha finalidade racista que a motivos relixiosos; que a maioría dos "marranos" (xudeus conversos) eran cristiáns sinceros e non foron condenados por razóns de fe senón porque o seu rápido ascenso social ao servizo dos reis suscitou a inimizade dos que envexaban a súa fortuna e desprezaban a súa raza, quen acabaron conseguindo que os Reis Católicos abandonásenos a mercede dos seus inimigos para desviar a axitación dunhas masas que podían pór en perigo a propia monarquía. En suma, que as clases populares alentaron a creación da Inquisición. Aínda por riba, a tese de Netanyahu desviste a sempre máis aceptábel escusa da persecución relixiosa para mostrar en toda a súa nudez a realidade dun móbil baseado na envexa, a cobiza e o resentimento.
Como punto de partida da súa tese, Benzion cita ao soado historiador alemán Theodor Mommsen: "O odio ao xudeu e a incitación contra eles son tan vellos como a Diáspora mesma". Os xudeus, forzadamente obrigados a emigrar, atopáronse en cada país cos problemas derivados de ser minoría, esa lei de ferro das relacións de grupo que Netanyahu define como "a tolerancia dunha maioría en relación cunha minoría diminúe co empeoramento da situación da maioría, especialmente cando é paralela a unha mellora constante da situación da minoría". Se substitúimos "minoría" por "inmigrantes" obsérvase o actual da afirmación.
Centrado xa na historia dos xudeus en España, Netanyahu sinala como causas da súa persecución as seguintes:
En primeiro lugar, a crecente influencia das cidades desde a reconquista de Toledo (1085) e a súa habilidade para sonsacar aos reis leis especiais que lles negasen aos conversos unha posición de igualdade.
En segundo lugar, o auxe do poder económico dos conversos.
En terceiro lugar, a rivalidade política entre cristiáns vellos e conversos. Conseguindo o desaloxo dos xudeus das postos claves do goberno, os cristiáns vellos observaron que os reis daban emprego aos conversos na administración das cidades, dándolles prestixio peranante os poboadores e socavando así a súa até entón base social.
Unha vez afianzado o seu status urbano, os conversos iniciaron o seu ascenso até alcanzar poder nacional, chegando a ser membros da nobreza alta e baixa e do clero. Nada puido ferir tanto aos plebeios vello-cristiáns ou "cristiáns vellos" como a formación dunha nobreza conversa. É a cuarta causa que motivou a súa persecución, ao parecer, de Netanyahu.
Foi unha desgraza para os conversos que o vello conflito entre a coroa e as oligarquías das cidades castelás culminase cando os conversos alcanzaron a súa maior cota de poder político e económico. O rei Juan II inclinouse polos conversos, a quen vía máis leais que os cristiáns vellos. E estes concluíron que pronto estarían aos pés dos novo-cristiáns, o que levoulles a unha resistencia activa contra a súa expansión, quinta causa e motivo de gran resentimento.
A oportunidade para a resistencia activa chegou con motivo da gran rebelión de Toledo en 1449, que sacou á superficie unha nova fonte de odio que levaba longo tempo xerminando. A rebelión sustentábase no principio de que os conversos son por natureza maliciosos e por tanto non poden convivir en sociedades baseadas en principios morais, menos aínda nunha sociedade cristiá. Se eran inmorais pola súa natureza, a súa conversión era falsaria e por tanto non podían ser suxeitos de dereito canónico ou civil polo que non deberían ter dereito a cargos públicos. Esta pretensión de inhabilitación dos conversos para a vida pública constituíu a sexta causa na xustificación da persecución dos xudeus.
A sétima e grande causa asentábase na procura da identidade e unidade española. No século XV, a identidade nacional española era case inexistente. Ao identificar un inimigo polo demais axexado desde tantos flancos (cristiáns vellos, poboadores das cidades, oligarquías, nobreza, anticonversos xa abertamente racistas), conseguiron amalgamar un principio de conciencia nacional, o que chamariamos hoxe "una certa idea de España". Sen a difusión das acusacións, reproches e manipulacións contra os conversos, ninguén podería propor fundar a Inquisición española. Nin esta alcanzaría a extensión e o terror que conseguiu de forma autónoma á mesma autoridade papal. A Inquisición en España foi netamente española, o que en absoluto supón un xogo de palabras.
A Igrexa oficiara a estrita separación de xudeus e cristiáns no Sínodo de Narbona no 1050; a alternativa era, pois, conversión ou separación. Os Reis Católicos expulsaron aos xudeus e conversos marranos mediante o edicto de 1492, dado en Granada despois de completar a Reconquista e asentar a súa unidade nacional. A porca -e aquí cabe lembrar a cita de Mommsen que dá pé á tese de Netanyahu- virou até o fondo séculos despois cos nazis que decretaron o exterminio dos xudeus na Conferencia de Wannsee, Berlín, en 1942. O encadenamiento histórico resultou perverso e o tres elos enlazaron o "non tedes dereito a vivir entre nós sendo xudeus", co "non tedes dereito a vivir entre nós", para terminar co "non tedes dereito a vivir".
Os nazis, excelentes burócratas, só tiveron que aplicarse administrativamente, con orde e asasina determinación, para concluír a obra iniciada no dereito canónico medieval e continuada pola Inquisición española. Respecto diso, aconsello vivamente a lectura da "Destrución dos xudeus europeos" de Raul Hilberg (Akal 2005), monumental e minuciosa. En particular, os cadros comparativos entre as lexislacións restritivas contra os xudeus a través da historia europea e española e a lexislación nazi. Algún exemplo? O marcado das roupas xudías cunha insignia, decretado no canon 68 do Cuarto Concilio de Letrán (1215) e a súa imitación no decreto nazi do 1 de setembro de 1941 obrigando a levar cosida a estrela de David na roupa. O establecemento de guetos obrigatorios, ordenado no sínodo de Breslau en 1267 e reiterado na Orde do xefe nazi Heydrich o 21 de setiembre de 1939 decretando o establecemento de guetos en Polonia. Ou a prohibición aos xudeus para actuar como axentes en contratos, consignada no Concilio de Basilea de 1434 e o seu clon legal do decreto nazi de 6 de xullo de 1938 establecendo a liquidación das axencias inmobiliarias xudías. E poderíase continuar con decenas de exemplos máis.
Netanyahu, en calquera caso, extralimitouse cando aplicou os seus estudos históricos ao presente político. Tal cousa resulta sempre unha esaxeración ou un erro, pois os ensinos achegados polas ciencias sociais nin se deben aplicar cal formula matemática nin determinan fatalmente o futuro tendo en conta que as condutas humanas dependen grandemente do imprevisíbel, o fortuíto ou o paixonal. Por iso, o rigorismo do que Benzion fixo gala na súa vida política, consecuencia dos seus coñecementos históricos, levoulle a enormes dislates chegando mesmo a denunciar como traidoras as políticas do seu fillo ao retirar da franxa de Gaza ao Tsahal (Exército de Israel) ou por mostrarse favorábel a que os palestinos tivesen un Estado propio. É posíbel que en contadas ocasións o coñecemento da historia posibilite a anticipación e, de feito, o mesmo Benzion advertiu dun segundo ataque contra as Torres Xemelgas, como ocorreu tras o primeiro intento con coches-bomba, pero resulta inquietante cando a prognosis lévalle a Benzion ao anuncio da Apocalipse. Porque pódese prognosticar -como fixo Netanyahu pai, convencendo esta vez si ao seu fillo- que a combinación de petróleo-islam-bomba atómica iraniana traerá o definitivo Holocausto para o pobo xudeu que os nazis non puideron culminar? O seu fillo, o primeiro ministro e o seu ministro de Defensa, Ehud Barak, así o cren, pero afortunadamente nin a maioría do Knesset (Parlamento israelí), nin o presidente Obama pensan do mesmo xeito. Quizais aos Netanyahu, duros entre os duros, sobroulles dor na súa vida familiar, o que levalles a pensar en termos de Lei do Talión, e fáltalles o perdón compasivo que outro xudeu, Xesús de Nazaret, predicou á humanidade con moi desigual resultado.
Acabo cunha opinión moi persoal e quizais aventurada: para os xudeus crentes só hai un Deus. El non é Cristo e Cristo non é El. Por que razón un crente ortodoxo xudeu debe de seguir os ensinos de quen non é? Netanyahu pai non o fixo; o seu fillo, tampouco.
Comentarios