Imaxe do kibbutz Gal-on
Por Ana Garbajosa
Hoxe é o gran día para Inbal e Dori. Levan dous anos agardando este momento. O kibutz Gal-on decidirá esta tarde en asemblea se acepta a esta moza parella israelí como membros. Haberá unha votación e, se todo vai ben, Inbal e Dori converteranse nunha dos miles de parellas culpables da resurrección do colectivismo en Israel.
Os centos de kibbutz que enfeitizaron á esquerda e a progresía de medio mundo durante os primeiros anos de existencia de Israel colgan agora o cartel de completo. Con 143.000 membros, os kibbutz non tiveran nunca antes tantos poboadores nos seus 102 anos de vida. Hoxe os mozos queren sentir o contacto coa natureza e a calor da vida en comunidade. Pero sobre todo volven porque o 75% dos kibbutz cambiaron a golpe de asemblea o xeito de organizarse. Os membros aínda comparten moito (comedor, coche, escola, sistema de pensións), pero xa non tanto como antes. O individuo gañou terreo ao grupo. Modernizáronse e adaptado ás esixencias dunha sociedade máis individualista, din uns. Descafeinaronse até case perder a súa razón de ser, pensan outros. O certo é que mudaron e que ese cambio seduciu a miles de israelís, aos que a colectivización total asfixiaba. Tras décadas de declive, aqueles experimentos sociais que sorprenderon ao mundo florecen de novo.
A parella moza de Gal-on superou o test psicotécnico, o económico e a entrevista hai meses. Agora forman parte das 35 familias preseleccionadas que esperan unha decisión final. A pesar da transcendencia do momento, Dori di que non está demasiado nervioso. Cando tocoulle saír ao escenario a expor os motivos polos que pedía o ingreso hai dous días ante a asemblea da comunidade, fíxoo case a pelo, improvisou. Porque á fin e ao cabo, el naceu neste kibbutz. E aquí, neste verxel próximo á depauperada franxa de Gaza, case todo o mundo coñéceo.
Saben que creceu na casa de nenos do kibbutz, onde as nais deixaban aos seus bebés ao tres días de parir e onde os coidadores criaban a todos os nenos do kibbutz por quendas durante as noites. Polas tardes eran os pais os que se ocupaban dos seus fillos. Os recordos da infancia de Dori, como os de moitos nenos do kibbutz, son memorias dunha nenez feliz. "A min encantábame. Podía enredar e xogar toda a noite. Se tiñamos algún problema, había un interfono para chamar aos coidadores". Creceron nenos independentes, moi capaces de relacionarse coa súa contorna, aseguran os defensores do modelo.
Pero a crianza colectiva foi precisamente a primeira gran reforma do kibbutz. Liderárona algunhas nais que se negaron a abandonar aos seus fillos polas noites. Cos anos afloraron multitude de traumais infantís. Os nenos diferentes "o gordo, o feo, o lento, o sensible" contan, xa de maiores, que sufrían máis da conta sen ter á beira a uns pais que lles axudasen a amortecer os golpes propios da crueldade infantil. A Inbal, a outra aspirante a Gal-on, como a moitos outros israelís, a idea de colectivizar até os fillos espántalle.
As casas de nenos xa non funcionan en ningún kibbutz de Israel. Cada rapaz dorme en casa cos seus pais. O día pásano na escola infantil e xogando cos amigos entre o verdor destes minipoboados, nos que non entran os coches. Os nenos corretean e van dunha casa a outra, sen que ningún valado lles corte o paso. Porque o kibbutz é un lugar común. Dino os estatutos e demóstrao a arquitectura destas comunidades repartidas por todo o país e que a primeira ollada poderían parecer unha urbanización española con veciños moi ben avenidos. Un paseo polo interior de calquera kibbutz enseguida desvela que isto é outra cousa.
Ao nove da mañá é hora punta no comedor comunal de Ein Hashofet, no norte do país, na Galilea. Ovos cocidos, olivas, arenques afumados e unha bonita cristaleira pola que entra o sol e a través da cal se pode ver aos alumnos do colexio. Decenas de homes e mulleres de todas as idades enchen as súas bandexas cun opíparo almorzo propio dun bufé de hotel de luxo. Aquí isto é o pan o noso de cada día. Comida subvencionada a prezo de saldo, a conta do fondo común.
Os 480 membros depositan o seu salario na caixa comunal. A cambio reciben unha paga mensual para os seus gastos. A contía da paga depende do tamaño da familia. O kibbutz encárgase do resto. Saúde, escola, universidade (que aquí consideran "unha necesidade básica na vida"), pensións para os maiores e cultura, entre unha infinidade de servizos. Hai unha lema que preside todo o invento e que resume moi ben a filosofía sobre a que se asenta o kibbutz: "Todo o mundo pon o que pode e recibe o que necesita".
Teñen un pub, un auditorio, un pequeno museo, unha piscina, un dentista gratuíto, un diario interno que dá conta de nacementos, mortes e outros eventos, e até un minizoo no que cada neno adopta e dá nome a un dos animais. Compran ademais bens e servizos en bloque ao mundo exterior, o que lles permite beneficiarse de ofertas como, por exemplo, en teléfonos móbiles.
Así se organizaron en Ein Hashofet catro xeracións durante 75 anos. Desde que a finais dos anos trinta, xudeus polacos e estadounidenses recalasen neste pedazo de territorio. As fotos da época mostran un terreo totalmente baldío. Nas imaxes algo posteriores vese xa as pequenas vivendas unifamiliares. Diminutas, porque non había lugar nin para nenos nin para lavadoras nin para case nada. Apenas unha cama de matrimonio e pouco máis. O resto: baños, duchas, casas de nenos, cociñas... todo era común. Cos anos, as casas fóronse ampliando e agora son pequenos chalés con todo tipo de comodidades.
Hoxe, o 25% dos ingresos de Ein Hashofet proceden da agricultura "aguacates, polos, vacas" e o resto vén da produción industrial. Elaboran un compoñente das luces de neón e pezas de automóbiles. A fábrica de xeados e queixos dá saída a parte da produción láctea. Alí, un empregado masaxea as cervicais dunha compañeira xunto ás máquinas. O ambiente laboral é de xeito evidente moi relaxado. Eitzik Shafran, un dos membros, explica que funcionan con todo tipo de axustes laborais. Os xubilados, por exemplo, poden traballar a tempo parcial, se queren, para seguir contribuíndo á comunidade.
A aparente prosperidade esconde, con todo, importantes dificultades económicas. O azar, o destino e, sobre todo, a decisión dos pais fundadores quixeron que Ein Hashofet asinase os seus contratos de distribución de pezas para automóbiles coa General Motors (GM) estadounidense. Miguel Zarkus, o secretario xeral do kibbutz, explica que "cando GM entrou en crise, a produción en Ein Hashofet parouse". Logo cambiaron as leis ambientais e tamén perderon o dominio do mercado dos compoñentes das lámpaniveis. Despois chegou a crise financeira global. "Empezaron os medos. Antes ninguén dubidaba do sistema colectivo. Agora xa hai xente que se expón a privatización do kibbutz. Cando as familias teñen medo, impera o sálvese quen poida. O modelo comunitario é moito máis fácil cando as contas están saneadas", sostén Zarkus, con barba cana e aire do sesenta e oito.
Ein Hashofet é un dos 64 kibbutz tradicionalistas que quedan en Israel. Un dos que non optaron pola chamada privatización, pola que até 190 kibbutz deixaron de compartir bastantes cousas, pero nos que aínda hai un fondo común para casos de enfermidades, xubilacións, desemprego e outras necesidades perentorias. Chámano privatización, pero en realidade case o único que non é común son os salarios. Operan baixo o principio da responsabilidade mutua. Cando un membro fraquea, a comunidade sae ao rescate. Nos privatizados hai coches comúns, e multitude de decisións aínda se votan en asemblea. A diferenza cos tradicionalistas é que o soldo o garda cada un e gástao como quere, salvo a cota que se paga á comunidade. Ese foi o gran cambio, o gran atentado á premisa igualitaria do universo kibbutz.
Ese é ademais o gran debate que a maioría dos kibbutz en Israel mantivo durante anos e que agora aterra en Ein Hashofet: o de como competir nunha economía globalizada e, sobre todo, o de canto compartir cando veñen as vacas fracas. De momento, a metade dos membros están a favor da mal chamada privatización, e a outra metade, en contra. O tempo dirá. Mentres, plantaron oliveiras e laranxos e empezan a probar sorte coa enerxía solar.
As privatizacións son procesos longos que poden durar seis ou oito anos e nos que, votación tras votación, a comunidade se reinventa a si mesma. Shlomo Getz, profesor da Universidade de Haifa e coñecido como o gran experto no colectivismo israelí, explica como naceu a necesidade do cambio: "Algúns empezaron a envexar a capacidade de consumo dos que non vivían nos kibbutz. Vían como compraban coches, viaxaban ao estranxeiro". "Logo estaba o que chamamos problema dos aproveitados. Non todo o mundo traballaba igual, pero todos cobraban o mesmo e recibían o que necesitaban. Igual só había un 5% de aproveitados, pero moitos membros tiñan a sensación de ser os únicos que de verdade traballaban e de que os demais se aproveitaban deles".
Así, aos poucos, o 75% dos kibutz mudou de pel. Decidiu seguir compartindo, pero menos. Ese cambio, segundo os entendidos, favoreceu a chegada en masa de novos membros. "A xente volve porque a apertura [privatización] dos kibbutz fixo posible que os mozos vivan nunha comunidade, pero á vez sexan donos dos seus actos e dos seus salarios. Que dependan menos uns doutros. Os kibbutz son ademais un reduto de tranquilidade onde a xente vive coas portas abertas", explica Marc Levy, director xeral do Movemento do Kibbutz, a federación de comunidades, na súa sede en Tel Aviv.
A gran volta ao kibbutz dos últimos dous ou tres anos prodúcese despois dun par de décadas de crise profunda. Nos anos oitenta, os kibbutz atopáronse cun nivel de endebedamento desorbitado. Ademais, respondían solidariamente os uns dos outros, o que supuxo un problema engadido. A principal culpable da crise do modelo colectivo foi a gran inflación israelí daqueles anos. O paso da casa de nenos á dos pais foi outro dos factores definitivos. As familias embarcáronse en grandes investimentos para ampliar as súas vivendas nun momento economicamente inoportuno. Á vez, as empresas propiedade dos kibbutz empezaban a quedar atrás, a ser incapaces de competir. Contan os membros das comunidades que se deron conta de que para triunfar na economía moderna había que especializarse, que non todos os membros do kibutz servían para todo. Que o mestre ou o que ordeñaba as vacas non podía converterse no xerente da fábrica dun día para outro.
Coincidiu ademais cun momento no que o paternalismo estatal dos primeiros anos de vida de Israel empezaba a diluírse cun salto á economía capitalista, que nalgúns sectores produciuse a velocidade de vertixe. "Os kibbutz empezaron a baleirarse", relata Getz. "As débedas eran dos kibbutz, non dos individuos, e moita xente simplemente foise. Entón xurdiu a necesidade de reformularse o sistema", conta no soportal da súa casa Gadot, no norte, xunto a Líbano.
A crise forzou un gran pacto entre os bancos e o Estado. Condonaron parte da débeda segundo a capacidade real de devolución de cada kibbutz e, a cambio, as comunidades cederon parte das súas terras ao Estado e privatizaron a industria láctea. Hoxe día, a gran maioría dos kibutz son empresas rendibles. Moitos combinan a produción agrícola coa fabricación de todo tipo de produtos. Envases plásticos, blindaxe para coches, pezas de electrodomésticos. Case de todo. Os seus membros suman apenas o 1% da poboación de Israel, pero representan o 40% da produción agrícola e en torno ao 9% da industrial.
Vendo a vitalidade que se respira no comedor de Ein Hashofet, resulta case imposible pensar que hai 15 anos este kibbutz, como os do resto do país, languideciera. Sucedeu case de súpeto, hai uns anos, cando empezou a chegar sangue novo, parellas novas que fuxían da gran cidade e a inseguridade urbana. Que buscaban un lugar agradable para ver crecer aos seus fillos "aquí van en bicicleta á gardería" e que anhelaban a vida en comunidade. Hoxe, a lista de espera para entrar é de polo menos un ano. Cando hai vacantes, os que superan a entrevista persoal e o tres votacións están dentro. Agora, en Ein Hashofet esperan ter máis terras e algo máis de diñeiro para poder ampliar.
O cambio permitiu a supervivencia, pero tamén xerou o que algúns viven como novas contradicións. Amikam Osem, un pioneiro veterano, explícao moi ben. Di que unha certa privatización foi necesaria. Ben. Que se abriron as portas e moitos membros empezaron a traballar fóra, nas cidades. Mentres, as fábricas e os sementados enchéronse de obreiros de fóra "tailandeses e palestinos con pasaporte israelí sobre todo". Tamén ben. "O problema é que os beneficios deses campos e esas fábricas seguen indo aos membros do kibutz, e iso non é xusto. Se somos tan socialistas, haberá que repartir os dividendos entre os traballadores, digo eu".
Na inmensa maioría dos kibutz non se ve unha kipá, coa que se tapan a coronilla os xudeus máis relixiosos. O perfil do pioneiro fundador do Estado de Israel era o dun xudeu laico e askenazí ?de orixe europea? con ideais sionistas e socialistas. Tratábase de colonizar a terra, de facer florecer o deserto, como ordenaba o pai do país, David ben Gurión. De crear un novo mundo e de labrar a imaxe do novo xudeu, na que a cultura substituiría á relixión. Querían acometer revolucións persoais, ?reducir a distancia entre o que se di e o que se fai?.
Pero a presenza da relixión crece ás alancadas en Israel e iso tamén se nota nos kibutz. Nalgúns se constrúen sinagogas e hai mesmo un par que son relixiosos ao 100%. É dicir, non admiten por exemplo membros que non respecten as regras do kashrut, as que o xudaísmo impón para a alimentación, entre elas a separación de carne e lácteos. O sabbat, o día de descanso, cúmprese a machada.
É o caso de Xa´alvim, no centro do país. Aquí, todas as cabezas van cubertas cunha kipá. Uns son nacionalistas-relixiosos, e outros, haredim ultraortodoxos, "pero todos somos sionistas", aclara Moshe Oren, un dos fundadores. Fai esta aclaración porque parte da comunidade ultrarrelixiosa de Israel declárase antisionista e en contra da creación do Estado de Israel. Pensan que só o Mesías, cando chegue, poderá fundar un Estado xudeu. Os relixiosos de Xa´alvim pertencen, con todo, a outra corrente. Á dos que pensan que o camiño da redención pasa por asentar a que consideran a terra prometida. Son froito do variadísimo cóctel ideolóxico-teolóxico que en Israel compite pola identidade do Estado. "Cando chegamos, eramos relixiosos, pero tamén tiñamos ideais socialistas. Non queriamos ser pequeñoburgueses". A principios do cincuenta, unhas dez familias aterraron nestas terras, pegadas á fronteira que até 1967 foi Xordania, coa idea de poboalas e protexer as fronteiras. Hoxe viven aquí unhas 70 familias, pero están a construír un barrio novo para aloxar aos que veñen. Oren recíbenos na súa casa, un pequeno habitáculo decorado con fotos da familia e todo tipo de obxectos relixiosos. El é un dos primeiros poboadores. Nacido co nome de Marcel Tanenbaum, recalou en Xa´alvim en 1956 tras escapar do nazismo en Estrasburgo. Enseguida comezaron a cultivar a terra e a criar gando. Hoxe, boa parte da actividade do kibbutz xira ao redor da gran yeshiva hesder, onde estudantes israelís e estadounidenses combinan ensino relixioso co Exército.
O caso de Xa´ alvim é especialmente interesante, porque dalgunha maneira ilustra a emigración ideolóxica de certos sectores da sociedade israelí. Oren e o resto dos chamados pioneiros chegaron a Xa¨alvim porque querían conquistar a terra e participar na construción do Estado de Israel no que crían. Os fillos de Oren "coa axuda de Deus temos moitos" considéranse tamén sionistas e idealistas e viven en asentamentos nos territorios ocupados palestinos. "Non se trata de colonizar, senón de liberar, porque esta terra [Cisxordania] perténcenos desde que Deus creouna", estima Oren. Algúns dos seus netos "uns 50", di que perdeu a conta viven nos outpost, grupos de caravanas incrustadas no corazón de Cisxordania e ilegais mesmo segundo a lei israelí. No cincuenta, os pioneiros, os idealistas patriotas, fundaban kibbutz. Hoxe levantan outposts e poboan os asentamentos que pon en perigo calquera acordo de paz cos palestinos.
A intimidade da gran familia do kibbutz dá calorcito, acolle. Pero tamén en ocasións asfixia. "Non só coñezo a todos os membros do kibbutz, sei tamén con quen se deita cada un", confesa entre risas Amikan Osem, o pioneiro veterano que vive en Afikim, no val do Jordán. Este kibbutz acolleu a 100 novas familias no último ano. Osem coñece Afikim como a palma da súa man e gústalle ensinalo subido nun dos típicos triciclos eléctricos que circulan polos kibbutz de todo o país e que se fabrican aquí. Deixa escapar un aceno-sorriso cando lembra os anos dos "e sobre todo as voluntarios/as". Moitos israelís seguen estrañando o desembarco das nórdicas, as inglesas, as estadounidenses. "Aquí sabes quen é a túa nai, pero nunca estás seguro de quen é o teu pai", di un chascarrillo que percorre os kibbutz e que fai alusión a aqueles anos. A mocidade internacional recalaba neste recuncho do planeta, desexosa de aprender, de cumprir o seu soño socialista e de divertirse. Amoríos e rolos de verán houbo moitos. Matrimonios, tamén uns cuantos.
Agora os mozos solidarios embárcanse en flotillas que aspiran a romper o embargo da franxa de Gaza, ou polo menos a chamar a atención. E os kibbutz reciben agora voluntarios cristiáns sionistas e surcoreanos que queren ver mundo, pero que non son necesariamente idealistas. "É o prezo da ocupación. Agora o mundo venos como opresores, como colonizadores", admite Levy, director xeral do movemento.
O perfil do voluntario cambiou. O do kibbutz está aínda en mutación, estase reinventando. Por unha banda resucitou o desexo de volver á terra. Os mozos apúntanse nas listas de espera porque queren vivir unha vida máis simple e, en definitiva, ser máis felices. Queren vivir en comunidade, pero sen que o grupo o substitúa e decida por eles. O consenso pasa ás veces por diluír o invento. A esencia, con todo, permanece de momento. "O kibbutz aínda está a buscar a súa identidade. Non vai ser o que era antes, pero aínda ten que decidir que quere ser de maior", cre Diana Bogoslavsky, directora do conglomerado empresarial dos kibbutz do val do Jordán. O futuro é incerto. Tanto, que desde hai 20 anos unha lexión de agoreiros vaticinan a morte do kibbutz, que din que da privatización á defunción hai un paso. Pero por agora gozan unha segunda vida e coa súa nova pel demostran a diario que non hai unha forma única de organizarse en sociedade, senón moitas.
Comentarios