Por Marek Halter
Quen coñece Babi Yar? Foi alí, ás aforas de Kiev, preto do antigo cemiterio xudeu, onde o 29 de setembro de 1941, o día do Kipur, día do Gran Perdón, o Einsatzkommando 4, dirixido polo coronel das SS Paul Blobel, con axuda da policía ucraína, liquidou a golpe de metralleta aos habitantes xudeus da cidade máis antiga de Rusia. A matanza durou ata o 3 de outubro. Máis de 100.000 corpos amoreábanse no canón. Algunhas vítimas aínda respiraban. Foron rematadas a base de granadas. Cen mil persoas é a poboación dunha cidade do tamaño de Badaxoz. A maioría das vítimas eran xudías. Un terzo delas eran nenos. Os corpos foron queimados, as súas cinzas dispersadas polos nazis e os seus auxiliares ucraínos a véspera da liberación de Kiev polo Exército Vermello, en novembro de 1943. Non cabe dúbida de que os asasinos eran moi conscientes do seu crime, que se ocuparon de ocultar. Pero algunhas testemuñas oculares conseguiron filtrar a noticia ao outro lado das fronteiras ucraínas. Deu a volta ás chancelarías e publicouse o 29 de novembro de 1943 en The New York Times. As probas presentáronse no proceso de Núremberg.
Se os nazis tiñan interese en borrar as pegadas da súa fazaña, Stalin, pola súa parte, tampouco tiña moitas ganas de o mencionar. significaría "favorecer" aos xudeus no martirologio da poboación rusa, nun momento en que as persecucións antisemitas comezaban a baleirar as institucións soviéticas da súa presenza. sería tamén revelar que tres divisións ucraínas do Exército Vermello, dirixidas polo xeral Vlassov, se reuniran, desde o principio da guerra xermano-soviética, coas tropas de Hitler e tomaran parte na eliminación dos xudeus de Ucraína. Porén, esta dobre empresa de desinformación descoidara a fatalidade da memoria, que igual que un corpo atado a un bloque de pedra e lanzado ao mar, só desaparece durante un tempo antes de volver a subir inevitablemente á superficie e berrar a verdade.
Así, vinte anos despois, en setembro de 1961, un mozo poeta ruso Yevgeny Yevtushenko, conmovido polo descubrimento fortuíto do masacre dos xudeus de Kiev, escribiu Babi Yar, un poema publicado na Literatournaia Gazeta.Ao facelo lanzou o movemento crítico da historiografía soviética. O poeta e o periódico foron condenados inmediatamente polo Partido Comunista. Demasiado tarde. Os corpos dos asasinados de Babi Yar flotaban xa á vista e para coñecemento de todo o mundo na superficie do Dniéper, ese río que atravesa Kiev, e baixo as xanelas do Kremlin, sobre as augas do Moscova. Os historiadores chamarían máis tarde desxeo a este movemento capital no proceso de desestalinización. Decenas de miles de soviéticos reuníronse nas prazas públicas para escoitar ao poeta ler os seus versos:
"Non hai en Babi Yar, sobre tantas e tantas tumbas/ Máis monumento que este triste barranco./ Teño medo... Que peso cae aquí sobre os meus ombros?/ Oh, pobo xudeu, en verdade, teño de pronta a túa idade".
Nin Jruschov nin Breznev viron vir esta brusca réplica á Historia oficial. Enfrontado ás súas propias mentiras e ao antisemitismo que apoiou baixo o reino de Stalin, o poder reaccionou violentamente: as obras de Yevtushenko prohibíronse. Pero os corpos asasinados de Babi Yar, que flotan na superficie das augas e ninguén osa retirar, lembran a quen aínda non o saben adónde leva o odio. Neste caso, o odio aos xudeus. Os mozos recitan Babi Yar, de Yevtoushenko nos colexios e as universidades. O poema traduciuse a todos os idiomas e difundiuse na prensa mundial. Inspirou a Dimitri Shostakóvich a súa famosa Sinfonía número 13. E ata nos pobos xeados que rodean o Gulag no máis recóndito de Siberia, resoa o berro do poeta: "Creo que son un fillo de Israel... / Creo que son Dreyfus. / Creo que son un fillo de Bialystok. / Creo que son Ana Frank".E Yevtushenko precisa, para gran risco de quen lle atacan: "(...) Non teño sangue xudía. / Pero os antisemitas pechados no seu odio / Rexéitanme / Como se fose xudeu. / Porque son un verdadeiro ruso".
E foi así, co descubrimento da gran manipulación histórica en torno a Babi Yar, como naceu na URSS a reivindicación da verdade histórica. Ningunha represión puido afogar esta reivindicación da verdade que alimentou o movemento da disidencia que 20 anos despois, coa perestroika, puido máis que o poder soviético.
Eu non fora nunca a Babi Yar. Desconfío dos lugares da memoria. O decorado prexudica a miúdo a percepción da real reducindo as nosas imaxes á realidade dalgunhas barracas ou estelas. Ademais, aceptei de mala gana a invitación do presidente ucraíno para participar nas cerimonias conmemorativas do 65º aniversario do masacre de Babi Yar. Fixen mal: non queda nin rastro de Babi Yar. Quen decidiron realizar a conmemoración non se acordaban nin sequera da súa situación. ¿Encontrábase o famoso barranco no que a SS amorearon os 100.000 corpos detrás da monumental Menora (o candelabro de sete brazos) que os superviventes construíron para lembrar a aniquilación da comunidade xudía de Kiev, ou moito máis alá, onde o poder comunista alzou un impresionante monumento ao estilo do realismo soviético? ¿OU aínda máis lonxe, no bosque preto do río, onde Raisa Maiestrenko, que se encontraba alí por casualidade coa súa avoa, lembra ter visto como os nazis fusilaban a uns homes? Pero, ela só tiña cinco anos.
Sobre o monumento soviético ante o cal o presidente Víktor Yúshenko organizou a cerimonia, distingo dúas placas, unha en ruso, a outra en ucraíno, que renden homenaxe ás "100.000 vítimas da barbarie nazi". Sen precisar a pertenza das vítimas. Unha terceira placa, esta en yiddish, foi engadida despois da perestroika sen modificar o texto. Entre a multitude, baixo un ceo radiante, os curiosos tentan pór nome ás personalidades presentes. Destaca a ausencia dos dirixentes de Europa Occidental, de Polonia e de Lituania, ambas as dúas, porén, próximas. Formúlanse interrogantes. De repente, a voz dunha nena fai que me volva. Ten a cabeza redonda e dúas trenzas loiras. "¿Como morreron?", pregunta. "De fame", responde a súa nai. Éntranme gañas de intervir, pero ¿para que? Polo que respecta ao lugar exacto do crime, a ninguén lle preocupa. O pai Patrick Desbois, ao que coñecín hai tempo na misión bíblica francesa de Xerusalén e que me acompaña, pretende ter encontrado a situación exacta do barranco. "No val, detrás do candelabro de sete brazos", dime. Non fai moito tempo encontrou ósos humanos entre os lixos que os habitantes dos barrios próximos tiran con regularidade.
Un personaxe curioso, este pai Desbois. Como o seu avó foi deportado a Ucraína polos nazis, se impuxo a tarefa de encontrar alí o máis mínimo indicio de Babi Yar. Apoiado polos cardeais de Francia e acompañado por un mozo intérprete, pasa o tempo buscando fosas comúns nas que a SS, axudadas polas milicias ucraínas, tiraban aos xudeus executados sumariamente. Ata o momento contou 2.500. Antes da guerra, o 11% da poboación do país era xudía. souben, por outra parte, que eses lugares, eses múltiples Babi Yar anónimos, foron visitados ultimamente por individuos que desenterraron aos mortos en busca de dentes de ouro. Si, o efecto Babi Yar segue facendo estragos.
Aínda que o presidente da asociación Let my people live [Deixen que o meu pobo viva], Viatcheslav Kantor, conseguiu persuadir ao presidente Víktor Yúshenko para que organice esta cerimonia, unha octavilla distribuída por un grupo de mozos anarquistas (vella tradición ucraína) ante a Ópera, onde se desenvolvía o fórum internacional, nos lembra o moito que aínda queda por facer para que os ucraínos poidan extraer algún ensino de Babi Yar. "Babi Yar foi unha parte do Holocausto", di a octavilla, "pero nin sequera ensínase nas escolas de Ucraína. Ninguén sabe nada do xenocidio dos xudeus". En cambio, nos lembra a octavilla, os ministros estranxeiros se afastan, e nos manuais escolares se segue glorificando aos personaxes que ao longo dos séculos masacraron aos xudeus. E os autores da octavilla citan como exemplo a Bogdan Chmielnicki, que inaugurou no século XVII a cultura dos pogromos, ou a Simón Petliura, que entre 1918 e 1921 liquidou en Ucraína a preto de 200.000 xudeus. Petliura foi executado en París por un mozo xudeu ucraíno, Chlomo Schvartzbard, cuxos pais foran asasinados polos seus esbirros.
Xa non hai xudeus en Ucraína, e con razón. Pero o antisemitismo perdura. A Igrexa ortodoxa aínda non condenou o Holocausto. Porén, estivo moi presente na cerimonia do 65º aniversario de Babi Yar. Os seus dignatarios, vestidos de negro e oro, brillaban ao sol, e eran tan numerosos como os rabinos. Ao velos alí de pé, uns ao lado doutros, por un intre crín que ían rezar xuntos. Segundo a tradición jasídica, só existe un día no que as nosas pregarias penetran no Ceo. Pero teñen que ser moi fervorosas para forzar as portas do Señor. Ese día é o día de Kippur. Pois ben, precisamente ese día foron asasinados os xudeus de Kiev. Pero hei aquí que 65 anos despois, ante Deus, os representantes das relixións ortodoxa, católica e xudía, seguen divididos, competindo. Despois dunha breve oración do Gran Rabino de Ucraína, os ortodoxos ocuparon o seu lugar. As súas oracións, os seus cantos, emocionáronnos, do fermosas que eran as súas voces. Máis de media hora sen nomear xamais aos xudeus nin a Babi Yar.
Claude Lanzmann, realizador da película Shoah, indignado, abandona o lugar. Vexo aos sacerdotes ortodoxos congratularse, mirando con aire de desprezo ao grupo de rabinos enfundados nos seus abrigos negros. De pronto, un calafrío percorre a multitude. Álzase unha voz. Sorprendente. Diante do micrófono, sobre o fondo do impoñente monumento de granito, un homiño fráxil, o chantre neoiorquino Helfgot entoa o Canto dos mortos.Percibo o asombro nas caras dos chantres ortodoxos. Asombro que se transforma en admiración. Un deles mesmo aplaude. Durante un cuarto de hora o chantre Helfgot, acompañado polo coro da Sinagoga de Moscova, imprime a este lugar a presenza xudía.
Nesta competición musical gañaron os xudeus. A un alto prezo. Abriuse por iso o Ceo?
* Marek Halter é pintor e novelista xudeu francés de orixe polaca.
Comentarios