Por Txema Montero
DEIA - Sábado, 9 de Xuño de 2012
O pasado 31 de maio cumpríronse 50 anos da execución, colgado dunha soga até morrer, na prisión de Ramalah, próxima a Xerusalén, de Otto Adolf Eichmann (1906-1962) membro das SS nazis e asasino a escala atroz. Segundo ditame do seis psiquiatras que o avaliaron durante o xuízo, Eichmann era un home normal, "máis normal ca min, tras pasar polo trance de examinalo", chegou a dicir un deles. Era incluso anodino. Isser Harel, xefe do Mossad, servizo secreto israelí, líder do comando que capturou a Eichmann en Buenos Aires (1960), tras enfrontarse a el cara a cara no piso onde o tiñan secuestrado á espera do seu envío a Israel, non deixaba de dicirse a si mesmo: "Se mo atopase pola rúa, non observaría a menor diferenza entre el e os miles de homes que pasasen. E preguntábame unha e outra vez: que convertería a este ser, aparentemente normal, nun monstro. Non existe ningún signo exterior que o distinga dos homes normais. Seica a diferenza só estriba nunha alma corrompida?".
Desde entón e ante situacións como golpes de estado, terrorismo, guerra sucia... as persoas conscientes séguense facendo tales preguntas. A resposta é invariablemente a mesma. As atrocidades cométense en base a motivos que miran ao pasado, tales como o odio ou a vinganza individual ou colectiva, e razóns que se proxectan cara ao futuro: un proxecto político, a procura dun espazo vital ou de fontes de enerxía... Pero esas atrocidades cométenas persoas físicas concretas que por tanto teñen a súa culpa persoal e intransferible no presente, presente que tratan de eludir. A restitución do dano causado á comunidade pasa polo recoñecemento do mesmo, que non pode encubrirse en motivos nin razóns. Deberá ser un exercicio individual dirixido á sociedade ou non terá valor algún. Por máis que quen cometesen actos de terror nos resulte persoalmente próximo.
E aínda que sexa para poder contestar as preguntas que se facía o xefe do Mossad e que calquera ser pensante exponse cando se atopa ante a enormidade do mal absoluto feito carne e óso, merece a pena aproximarse á figura de Eichmann.
Nacido na cidade alemá de Solingen, coñecida pola fabricación de coitelos e tesoiras, creceu no seo dunha familia de clase media na que todos os fillos estudaron con aproveitamento a excepción do propio Adolf. En 1913, a familia emigrou a Linz (Austria), onde o máis torpe da camada tratou de gañarse a vida como axente de comercio. Tras fracasar no empeño, acabou ingresando no partido nazi e, encadrado nas SS, a súa carreira discorría sen pena nin gloria ate que certo día asignóuselle unha oficina de nova creación, denominada de Asuntos Xudeus. A razón de tal encomenda era que o propio Eichmann tíñase jactado das súas relacións coa comunidade xudía así como de falar hebreo e coñecer a ideoloxía sionista. O primeiro era unha verdade a medias e en realidade tales relacións eran máis ben familiares: a segunda esposa dun tío seu era xudía e, por certo, axudoulle a atopar aquel traballo de viaxante que abandonou por manifesta incapacidade. En canto ao seu dominio do hebreo, era mera farsa. Como alemán podía entender o yiddish, lingua practicada polos xudeus do centro e leste de Europa que en esencia é alemán medieval con préstamos lingüísticos de hebreo. Con tal escasa bagaxe de coñecementos e unha indubidable capacidade de fabulación -Eichmann era mentireiro para mellor medrar, digámoslo sen reviravoltas-, foi ascendendo lentamente no organigrama nazi. Convén precisar que a cúpula nazi era academicamente iletrada, desde Hitler a Göring pasando por Himmler e Rosenberg e excepción feita de Goebbels, quen pola súa formación superior nunca se apeaba do tratamento de Herr Doktor que esixía a todo quisqui. Con todo, a segunda fila de nazis estaba composta por universitarios cultivados, fillos da pequena burguesía alemá arruinada pola crise económica de 1929. Tratábase de trintañeiros demasiado novos para ser veteranos de guerra e enormemente interesados en ocupar un lugar baixo o sol hitleriano. Alguén definiu a estas estrelas ascendentes do nazismo como "gángsteres intelectuais". O máis destacado entre eles era Reinhard Heydrich, consumado violinista, esgrimista e piloto de aviación. Dotado dunha magnífica planta, icona andante da raza aria, aos seus 37 anos era xefe do RSHA que englobaba a Gestapo, a Policía criminal e o Servizo Secreto ou SD.
Hitler afirmara nun discurso pronunciado o 30 de xaneiro de 1939 que desexaba "realizar unha profecía: se o xudaísmo internacional -de Europa e de fóra- leva ás nacións a unha nova guerra, iso non terá como resultado a bolchevización do mundo e a vitoria dos xudeus, senón a aniquilación da raza hebrea en Europa". E xa desde o inicio da guerra ese mesmo ano foran liquidados centenares de miles de polacos, rusos, ucraínos e xudeus en operacións levadas acabo polos Einsatzgruppen ou Grupos operativos, destacamentos compostos por unidades das SS na retagarda do exército invasor alemán que fusilaban sobre o terreo. Posteriormente chamouse Xenocidio por balas a esta primeira fase do Holocausto.
Tres anos despois daquel discurso de Hitler, o 20 de xaneiro de 1942 -relátao Mark Roseman na vila, o lago, a reunión (RBA libros, 2002)- quince funcionarios e oficiais de rango medio invitados por Heydrich, con Eichmann como secretario de actas, tomaron asento na sala de reunións dunha vila sita no número 56-58 de Am Grosse Wansee, nos arredores de Berlín, a beiras do lago Wansee, lugar de veraneo dos berlineses acomodados que se construíron vilas e palacetes nunha contorna de relaxamiento. Os nazis, unha vez chegados ao poder, incautáronse daquelas que eran propiedade dos xudeus e mesmo dalgunha que outra dos xentiles. Era o caso daquela vila, que pertencera a un industrial de dereitas, un tal Minoux, a quen á maneira de Don Vito Corleone, fixéronlle "unha oferta que íalle resultar imposible de rexeitar".
A reunión, tras hora e media de debate, serve para decidir quen é xudeu e cal vai ser a súa sorte. Once millóns de seres humanos ignoran que están destinados a desaparecer de entre os vivos convertidos en cinza. A cifra -6.000 xudeus españois incluídos- é o resultado do minucioso traballo previo de investigación de Eichmann, o gris e aplicado burócrata. O debate sobre a identificación do xudeu resulta un envurullo: que se son ou non xudeus os cuarterones, que "se os mischlinge" ou mestizos o son tamén... Finalmente redactan un protocolo cuxo fragmento máis significativo é o seguinte: "No transcurso da solución final e baixo o liderado conveniente, os xudeus serán postos a traballar no Leste. Sen dúbida, a gran maioría será eliminada por causas naturais. Loxicamente, os sobreviventes serán individuos resistentes e destes haberá de ocuparse de maneira apropiada, pois en caso contrario e debido á selección natural chegarían a formar o xerme dun novo renacemento xudeu (Ver a experiencia que nos lega a historia)". A redacción non pode ser máis aséptica e letal. Wansee convértese no acto de clausura dun proceso polo cal o crime masivo convértese en xenocidio.
Eichmann organiza as complexas operacións loxísticas de procura, detención e envío aos campos de exterminio de seis millóns de xudeus. Heydrich non puido participar persoalmente na posta en práctica do seu protocolo: en 1942 desempeñaba o cargo de Protector do Reich nos Territorios Checos Ocupados, unha especie de vicerrei de Checoslovaquia, e era tan odiado que un comando de partisanos executouno en Praga un 27 de maio. Acábanse de cumprir tamén 70 anos.
Derrotado o nazismo en 1945, Eichmann comeza a súa longa escapada para fuxir da xustiza. Vive agochado en Alemaña e a súa preocupación chega ao paroxismo cando o seu nome aparece nos xuízos de Nuremberg pois os fiscais norteamericanos deran cun documento co selo de Asunto Secreto do Reich que recolle, nin máis nin menos, a acta da reunión do lago de Wansee, onde organizouse a Solución Final. Ao instante, o discreto Eichmann, que redactara a acta, pasa a ser un dos criminais de guerra máis buscados. Axudado por unha rede clandestina nazi foxe a través de Austria e chega a Xénova. Con documentación falsa a nome de Ricardo Klement, facilitada por un franciscano, viaxa por barco até Arxentina, onde arriba a mediados de xullo de 1950. Dous anos despois reúnense con el a súa esposa e fillos. A vida, non exenta de carestías económicas, discorría apracible para a familia Klement-Eichmann grazas ao apoio dos seus camaradas nazis instalados en Arxentina e os seus protectores policías e políticos peronistas. Con todo, nun mal día para Eichmann e excelente para a humanidade, a finais de 1957, Fritz Bauer, fiscal de estado de Hesse (Alemaña), xudeu el mesmo e socialdemócrata de ideoloxía, tivo noticias de que un alemán residente en Buenos Aires de nome Klement non era outro que Eichmann. Púxoo en coñecemento das autoridades israelís, pois non se fiaba dos xuíces alemáns, e así comezou a caza do criminal de guerra máis buscado.
Un equipo do Mossad localizou a Eichmann no barrio de San Fernando, ao noroeste de Buenos Aires. O mencionado Isser Harel, xefe do equipo, escribiu o libro "A casa da rúa Garibaldi" (Edicións Grijalbo), relatando a operación de procura, secuestro e entrega clandestina do xenocida Eichmann para o seu enxuizamento por un tribunal israelí. O libro contén interesantes reflexións. A máis rechamante, quizais, a actitude sumisa do detido, quen coa pretensión de congraciarse cos seus captadores chegou a rezar en hebreo. O outrora heraldo que anunciaba a morte a millóns de xudeus mostrábase como un miserable que imploraba pola súa vida.
Tras 9 días secuestrado nunha casa clandestina, o comando embarcou a Eichmann nun avión da compañía israelí El Al, que o trasladou a Tel Aviv e logo a Xerusalén. Alí esperáballe o seu xuízo, no que foi achado culpable de 15 crimes contra a humanidade, e a soga: acabou aforcado, o seu corpo, incinerado; e as cinzas, aventadas no Mediterráneo.
O enigma do home de aparencia normal bo pai de familia, funcionario meticuloso, que é ao mesmo tempo asasino a escala atroz, exponse en toda a súa extensión. A conclusión luminosa e aterradora quedou acuñada no concepto da "banalidade do mal" con que Hannah Arendt definiu ao asasino monstruoso-insignificante persoa, a quen observou con atención cando asistía ao xuízo: "Aquel home de estatura media, delgado, de mediana idade, algo calvo, con dentes irregulares e curto de vista, que ao longo do xuízo mantivo a cabeza, torcida o pescozo seco e nervudo, orientada cara ao tribunal (nin unha soa vez dirixiu a vista ao público)".
Detallaba Arendt no seu ensaio "Eichmann en Xerusalén" (Editorial Lumen, 1999), que o acusado en todo momento alegou obediencia debida aos seus superiores, polo que nunca sentiu culpabilidade. Aínda que os seus crimes fosen a escala infinita, tal exercicio de defensa asumindo unha leve culpa -"fíxeno cumprindo ordes e de acordo coa lei vixente"- é en sustancia o mesmo argumento exculpatorio daqueloutros que xustifican os delitos cometidos en situacións como golpes de estado, terrorismo, guerra sucia... invocando o contexto, o conflito ou o puro azar. Obviamente non pretendo comparar estes crimes cos de Eichmann, pero si as reaccións destes e as daqueles ante a asunción da súa propia responsabilidade que poderiamos identificar como a levedade do seu sentimento de culpa. Trátase de criminais eternamente impenitentes, como Dostoievski contaba da súa estancia nas prisións de Siberia ao sinalar que entre ducias de asasinos, violadores e ladróns nunca coñeceu a un só home que admitise obrar mal. Será que non poden enfrontarse coa realidade porque o seu crime pasou a ser parte dela? Excelente pregunta para que tamén se formulen, formulémonos, quen perante a traxedia vivida no noso país non poidan, non poidamos, entoar un sincero "eu non tiven nada que ver".
Comentarios