Por Rosa María Rodríguez Magda
La Ilustración Liberal - nº47
.
Introito proustiano
A miña primeira impresión de Israel son os debuxos da historia sacra na Enciclopedia Álvarez. Eran figuras de trazo moi simple. Moisés suxeitando as táboas, Abraham levantando o coitelo sobre Jacob. Israel era o lugar máxico e misterioso, pleno de fábulas, que ocupaba na miña imaxinación un espazo entreverado co país de Aladino e os relatos do lonxano Oriente. Seguiu sendo durante moito tempo esa metáfora desterritorializada das clases de relixión e as cancións da Igrexa, na que todos eramos "o pobo de Israel" e os nosos pés pisaban "os limiares de Xerusalén". Creo que nin sequera ocorréuseme identificalo con ese outro Israel real do que falaban as noticias. Véxome sentada no chan, xogando; en contrapicado, a televisión en branco e negro que preside o comedor fala de Israel; a través dunha paraxe desértica, Moshé Dayán camiña xunto a outros militares; sei que é un heroe porque parece un pirata, porque están a crear un país da nada, dun inhóspito pedregal; o comentarista o di con admiración e tamén o meu pai. A épica dos pioneiros contaxiábase no respecto pola súa proeza e o horror de onde viñan. Isto non o sabía entón con esas palabras, pero o sentimento era ese, e expandíase fóra da pequena pantalla: alí lonxe había heroes, e con esa seguridade eu deixaba de mirar ao home do parche no ollo e a señora gorda con cara de señor, baixaba a cabeza e volvía enfrascarme na miña tarefa.
Cando comezou todo a investirse? De súpeto Israel convertíase no innombrábel, o pequeno Satán de todos os conspiranoicos. O xudeu avaro e cruel, apartando ao Béla Lugosi as cortinillas dos protocolos dos sabios de Sión.
II
Ao longo do tempo, os xudeus foron vistos como parte de Occidente, como alleos a el, aínda que situados no seu chan, ou como pertencentes a Oriente.
Durante a etapa de consolidación dos estados nacionais, o odio aos xudeus preténdese xustificar pola súa condición de apátridas espirituais, a súa identidade máis aló da lealdade patriótica sente como unha ameaza, son un pobo sen nación. Paradoxalmente, cando finalmente constitúase o Estado de Israel, volveráselles a ver como alleos e perigosos, precisamente por ter unha nación. Entre eses dous momentos, o xudeu da diáspora, vítima do Holocausto como o maior escándalo da Europa moderna, convértese en icono da autoconciencia crítica de Occidente, emblema do inocente masacrado por unha civilización que se pretendía racional e nas súas entrañas viu nacer o máis execrábel exterminio.
Os filósofos da Escola de Frankfurt (Horkheimer, Adorno, Fromm, Benjamin e Marcuse) van realizar unha relectura da Modernidade que configura o marco de referencia do que bebe boa parte das correntes de pensamento actual. Os seus representantes, inscritos na máis xenuíno raizame da filosofía occidental, son todos eles xudeus, e reelaboran a experiencia do Holocausto como pedra de toque da autocrítica moderna. Establécese unha liña interpretativa de continuidade: Occidente = Modernidade = Holocausto.
A hostilidade á razón totalizadora occidental é a constante de varias xeracións de críticos culturais. Os pensadores xudeus do século XX, radicados en países occidentais, contribuíron tamén a construír unha contundente crítica á cultura occidental, que constitúe o substrato conceptual no que hoxe nos atopamos.
Moitos son os beneficiarios desta configuración ideolóxica hoxe predominante que demoniza a cultura occidental. Os intelectuais críticos ao estilo de Negri ou Chomsky álzanse como inmaculados acusadores do imperialismo, os propulsores dos estudos postcoloniais e subalternos consolidan o seu prestixio académico precisamente nos departamentos das universidades norteamericanas, cuxa sociedade tanto denigran, os dirixente políticos promoven nos organismos da Unión Europea un interesado anxelismo baixo a terminoloxía grandilocuente da Alianza de Civilizacións ou o Diálogo Euromediterráneo, os movementos altermundistas tentan socavar as estruturas democráticas na súa denuncia ao capitalismo global, o populismo de América do Sur, aglutinado no eixo de Chávez, Morales e Castro, lexitima un sinal ditatorial no seu antiamericanismo. Finalmente, o yihadismo internacional benefíciase de todo iso na súa loita contra Occidente e o Gran Satán. A fascinación da esquerda radical desexa atopar, en todos os anteriores elementos, aliados para un renacer do impulso revolucionario.
Curiosamente, de todos os que contribuíron a conformar esta crítica á cultura occidental, hai un grupo que non só non resultou beneficiado, senón que ficou marcado co estigma da ignominia: Israel. O xudeu pasou de ser o emblema da vítima, aldraxada e perseguida, a converterse no colono imperialista e nazi. Por un paradoxal e ignominioso investimento, ao ser tachado de nazi, incorpora a herdanza de barbarie que no pasado promoveu o seu propio exterminio.
O bo xudeu é o xudeu morto, o que pereceu nos campos de concentración, ao que se rende constante homenaxe cos memoriais do Holocausto, para salvar a boa conciencia de quen, como veu sucedendo ao longo da historia, considera ao xudeu vivo como un problema. Os israelís en bloque, independentemente da súa adscrición ideolóxica, son asimilados á posición política do Estado de Israel, ao que, sen entrar na valoración das súas accións, négaselle o seu dereito como nación. Os xudeus da diáspora só deixan de ser sospeitosos se fan pública profesión de fe do seu antisionismo. Perigosamente se iguala xudeu, israelí, Estado de Israel, goberno de Israel, xudaísmo e sionismo, configurando un todo amalgamado que está a sufrir un proceso non matizado de demonización.
Diversos pensadores, principalmente xudeus, veñen advertindo do que non dubidan en denominar nova xudeofobia, como poden ser Bat Ye´or, Bernard-Henri Lévy, André Glucksmann, Alain Finkielkraut, Pascal Bruckner ou Gustavo Daniel Perednik.
Para Bat Ye´or, o punto de inflexión na política europea ten lugar coa crise do petróleo de 1973. Os Estados europeos, para evitar o boicot, intensificaron as medidas diplomáticas que garantisen a cooperación; así, fundouse a Asociación Parlamentar Europea para a Cooperación Euro-árabe (Apcea), o diálogo euro-árabe propiciou numerosos encontros entre o Parlamento Europeo e a Unión Parlamentar Interárabe, e entre esta última e a Asemblea Parlamentar do Consello de Europa; a Conferencia de Barcelona ou o Fórum Parlamentar Euro-Mediterráneo serían outras iniciativas máis recentes. A autor remarca como os países árabes puxeron unha serie de condicións políticas para levar a cabo os acordos de cooperación económica cos países da entón Comunidade Económica Europea, o que implicaba un rexeitamento da política israelí, a volta de Israel ás fronteiras de 1949 ou a presenza da OLP en todas as negociacións. A partir dese momento, os encontros euromediterráneos gardan un prudente silencio sobre a vulneración dos dereitos democráticos nos países árabes, insisten na necesidade de cooperación económica, cultural e migratoria e incorporan manifestacións de rexeitamento máis ou menos contundentes á política israelí. Para Bat Ye´or, ese oportunismo político habería ir xerando desde as máis altas instancias comunitarias un clima de antisemitismo proárabe do que os europeos foron as primeiras vítimas.
Para Pascal Bruckner, é a culpabilización de Occidente o que fai que unha parte da esquerda entronice o icono de Palestina como a punta de lanza dos desherdados. A centralidade do conflito de Oriente Próximo maniféstase primeiro como unha obsesión e posteriormente como unha reprobación de Israel: "A nosa aprehensión de Oriente Próximo é menos política que psicolóxica: non se trata de extinguir unha fonte de tensións, de reconciliar aos irmáns inimigos, senón de prolongar sobre un teatro estranxeiro as nosas propias mitoloxías"[1].
Unha importante contribución á análise deste proceso atopámolo no libro de Pierre André Taguieff "A Judéophobie deas Modernes"[2]. Tras un repaso histórico do antisemitismo que iría da Ilustración á Yihad mundial, o autor sinala unha nova configuración. O actual odio ao xudeu enmarcaríase hoxe dentro dun máis xeral odio a Occidente, co cal adquire un ton progresista para boa parte dos intelectuais.
A consideración do pobo xudeu, tantas veces ao longo da historia sinalado como oposto a Occidente cando este era percibido como modelo universal positivo, ten un punto de inflexión cando Occidente empeza a conceptualizarse como plasmación dun imperialismo mortífero. Se nun principio son os pensadores xudeus da Escola de Frankfurt quen potencian esa denuncia que inscribe nas entrañas da cultura occidental as raíces destrutivas que culminan no Holocausto, pronto esa denuncia volverase en contra dos propios xudeus. O xudeu, como icono do aldraxado e perseguido, será substituído polo palestino. O Estado de Israel pasará a ser a exemplificación do Mal. Existe un desprazamento no que se confunde e ás veces iguálase Israel, sionismo e xudeu. O antisionismo sería, como di Jankélévitch, "o permiso de ser democraticamente antisemita". A condena do Holocausto actúa como coartada, de forma que a crítica a Israel estea a salvo da acusación de antisemitismo. Se na conxuntura actual do conflito de Oriente próximo o palestino asume as características vitimarias que antes caracterizaban ao xudeu, este sofre unha perversa transformación: os actuais xudeus, se di, son os nazis de hoxe, actúan como eles, co que se realiza unha efectiva reductio ad hitlerum, o que implica un flagrante sensentido lóxico: aquilo que máis caracteriza ao nazismo é o antisemitismo, polo cal se nazi = antisemita e xudeu = nazi, entón xudeu = antisemita.
Así pois, cando Occidente é potente, o pobo xudeu é culpábel. Cando Occidente é culpábel, nun primeiro momento o pobo xudeu é a vítima. Nun segundo momento, o pobo xudeu, integrado no Eixo do Mal: EEUU e Israel, é igual a Occidente, e xa que logo culpábel. Nunha terceira fase, unha parte de Occidente: Europa e os intelectuais críticos norteamericanos, pretende lavar a súa culpa transferíndoa a Israel como quintaesencia do Occidente culpábel. Pero para aqueles que non concelebran esta cerimonia de culpabilización, senón que asumen con orgullo os valores da civilización occidental, que Israel forme parte dela convérteo simplemente en "a primeira trincheira".
A aprehensión da identidade xudía, de que sentimos ante o Estado de Israel, responde ao propio proceso psicolóxico no que Occidente se recoñece a si mesmo. Ser conscientes diso pode axudar a entender unha situación que non se resolve nun simplista maniqueísmo. É necesario estar alerta. A cegueira ante o crecemento do antisemitismo na Alemaña dos anos trinta, e as súas terríbeis consecuencias, debería servirnos de ensinanza, porque os ollos de todas as vítimas inocentes reclaman un esforzo de prudencia e ponderación.
[1] A tyrannie da pénitence, París, Grasset, 2006, p. 80.
[2] París, Odile Jacob, 2008.
La Ilustración Liberal - nº47
.
Introito proustiano
A miña primeira impresión de Israel son os debuxos da historia sacra na Enciclopedia Álvarez. Eran figuras de trazo moi simple. Moisés suxeitando as táboas, Abraham levantando o coitelo sobre Jacob. Israel era o lugar máxico e misterioso, pleno de fábulas, que ocupaba na miña imaxinación un espazo entreverado co país de Aladino e os relatos do lonxano Oriente. Seguiu sendo durante moito tempo esa metáfora desterritorializada das clases de relixión e as cancións da Igrexa, na que todos eramos "o pobo de Israel" e os nosos pés pisaban "os limiares de Xerusalén". Creo que nin sequera ocorréuseme identificalo con ese outro Israel real do que falaban as noticias. Véxome sentada no chan, xogando; en contrapicado, a televisión en branco e negro que preside o comedor fala de Israel; a través dunha paraxe desértica, Moshé Dayán camiña xunto a outros militares; sei que é un heroe porque parece un pirata, porque están a crear un país da nada, dun inhóspito pedregal; o comentarista o di con admiración e tamén o meu pai. A épica dos pioneiros contaxiábase no respecto pola súa proeza e o horror de onde viñan. Isto non o sabía entón con esas palabras, pero o sentimento era ese, e expandíase fóra da pequena pantalla: alí lonxe había heroes, e con esa seguridade eu deixaba de mirar ao home do parche no ollo e a señora gorda con cara de señor, baixaba a cabeza e volvía enfrascarme na miña tarefa.
Cando comezou todo a investirse? De súpeto Israel convertíase no innombrábel, o pequeno Satán de todos os conspiranoicos. O xudeu avaro e cruel, apartando ao Béla Lugosi as cortinillas dos protocolos dos sabios de Sión.
II
Ao longo do tempo, os xudeus foron vistos como parte de Occidente, como alleos a el, aínda que situados no seu chan, ou como pertencentes a Oriente.
Durante a etapa de consolidación dos estados nacionais, o odio aos xudeus preténdese xustificar pola súa condición de apátridas espirituais, a súa identidade máis aló da lealdade patriótica sente como unha ameaza, son un pobo sen nación. Paradoxalmente, cando finalmente constitúase o Estado de Israel, volveráselles a ver como alleos e perigosos, precisamente por ter unha nación. Entre eses dous momentos, o xudeu da diáspora, vítima do Holocausto como o maior escándalo da Europa moderna, convértese en icono da autoconciencia crítica de Occidente, emblema do inocente masacrado por unha civilización que se pretendía racional e nas súas entrañas viu nacer o máis execrábel exterminio.
Os filósofos da Escola de Frankfurt (Horkheimer, Adorno, Fromm, Benjamin e Marcuse) van realizar unha relectura da Modernidade que configura o marco de referencia do que bebe boa parte das correntes de pensamento actual. Os seus representantes, inscritos na máis xenuíno raizame da filosofía occidental, son todos eles xudeus, e reelaboran a experiencia do Holocausto como pedra de toque da autocrítica moderna. Establécese unha liña interpretativa de continuidade: Occidente = Modernidade = Holocausto.
A hostilidade á razón totalizadora occidental é a constante de varias xeracións de críticos culturais. Os pensadores xudeus do século XX, radicados en países occidentais, contribuíron tamén a construír unha contundente crítica á cultura occidental, que constitúe o substrato conceptual no que hoxe nos atopamos.
Moitos son os beneficiarios desta configuración ideolóxica hoxe predominante que demoniza a cultura occidental. Os intelectuais críticos ao estilo de Negri ou Chomsky álzanse como inmaculados acusadores do imperialismo, os propulsores dos estudos postcoloniais e subalternos consolidan o seu prestixio académico precisamente nos departamentos das universidades norteamericanas, cuxa sociedade tanto denigran, os dirixente políticos promoven nos organismos da Unión Europea un interesado anxelismo baixo a terminoloxía grandilocuente da Alianza de Civilizacións ou o Diálogo Euromediterráneo, os movementos altermundistas tentan socavar as estruturas democráticas na súa denuncia ao capitalismo global, o populismo de América do Sur, aglutinado no eixo de Chávez, Morales e Castro, lexitima un sinal ditatorial no seu antiamericanismo. Finalmente, o yihadismo internacional benefíciase de todo iso na súa loita contra Occidente e o Gran Satán. A fascinación da esquerda radical desexa atopar, en todos os anteriores elementos, aliados para un renacer do impulso revolucionario.
Curiosamente, de todos os que contribuíron a conformar esta crítica á cultura occidental, hai un grupo que non só non resultou beneficiado, senón que ficou marcado co estigma da ignominia: Israel. O xudeu pasou de ser o emblema da vítima, aldraxada e perseguida, a converterse no colono imperialista e nazi. Por un paradoxal e ignominioso investimento, ao ser tachado de nazi, incorpora a herdanza de barbarie que no pasado promoveu o seu propio exterminio.
O bo xudeu é o xudeu morto, o que pereceu nos campos de concentración, ao que se rende constante homenaxe cos memoriais do Holocausto, para salvar a boa conciencia de quen, como veu sucedendo ao longo da historia, considera ao xudeu vivo como un problema. Os israelís en bloque, independentemente da súa adscrición ideolóxica, son asimilados á posición política do Estado de Israel, ao que, sen entrar na valoración das súas accións, négaselle o seu dereito como nación. Os xudeus da diáspora só deixan de ser sospeitosos se fan pública profesión de fe do seu antisionismo. Perigosamente se iguala xudeu, israelí, Estado de Israel, goberno de Israel, xudaísmo e sionismo, configurando un todo amalgamado que está a sufrir un proceso non matizado de demonización.
Diversos pensadores, principalmente xudeus, veñen advertindo do que non dubidan en denominar nova xudeofobia, como poden ser Bat Ye´or, Bernard-Henri Lévy, André Glucksmann, Alain Finkielkraut, Pascal Bruckner ou Gustavo Daniel Perednik.
Para Bat Ye´or, o punto de inflexión na política europea ten lugar coa crise do petróleo de 1973. Os Estados europeos, para evitar o boicot, intensificaron as medidas diplomáticas que garantisen a cooperación; así, fundouse a Asociación Parlamentar Europea para a Cooperación Euro-árabe (Apcea), o diálogo euro-árabe propiciou numerosos encontros entre o Parlamento Europeo e a Unión Parlamentar Interárabe, e entre esta última e a Asemblea Parlamentar do Consello de Europa; a Conferencia de Barcelona ou o Fórum Parlamentar Euro-Mediterráneo serían outras iniciativas máis recentes. A autor remarca como os países árabes puxeron unha serie de condicións políticas para levar a cabo os acordos de cooperación económica cos países da entón Comunidade Económica Europea, o que implicaba un rexeitamento da política israelí, a volta de Israel ás fronteiras de 1949 ou a presenza da OLP en todas as negociacións. A partir dese momento, os encontros euromediterráneos gardan un prudente silencio sobre a vulneración dos dereitos democráticos nos países árabes, insisten na necesidade de cooperación económica, cultural e migratoria e incorporan manifestacións de rexeitamento máis ou menos contundentes á política israelí. Para Bat Ye´or, ese oportunismo político habería ir xerando desde as máis altas instancias comunitarias un clima de antisemitismo proárabe do que os europeos foron as primeiras vítimas.
Para Pascal Bruckner, é a culpabilización de Occidente o que fai que unha parte da esquerda entronice o icono de Palestina como a punta de lanza dos desherdados. A centralidade do conflito de Oriente Próximo maniféstase primeiro como unha obsesión e posteriormente como unha reprobación de Israel: "A nosa aprehensión de Oriente Próximo é menos política que psicolóxica: non se trata de extinguir unha fonte de tensións, de reconciliar aos irmáns inimigos, senón de prolongar sobre un teatro estranxeiro as nosas propias mitoloxías"[1].
Unha importante contribución á análise deste proceso atopámolo no libro de Pierre André Taguieff "A Judéophobie deas Modernes"[2]. Tras un repaso histórico do antisemitismo que iría da Ilustración á Yihad mundial, o autor sinala unha nova configuración. O actual odio ao xudeu enmarcaríase hoxe dentro dun máis xeral odio a Occidente, co cal adquire un ton progresista para boa parte dos intelectuais.
A consideración do pobo xudeu, tantas veces ao longo da historia sinalado como oposto a Occidente cando este era percibido como modelo universal positivo, ten un punto de inflexión cando Occidente empeza a conceptualizarse como plasmación dun imperialismo mortífero. Se nun principio son os pensadores xudeus da Escola de Frankfurt quen potencian esa denuncia que inscribe nas entrañas da cultura occidental as raíces destrutivas que culminan no Holocausto, pronto esa denuncia volverase en contra dos propios xudeus. O xudeu, como icono do aldraxado e perseguido, será substituído polo palestino. O Estado de Israel pasará a ser a exemplificación do Mal. Existe un desprazamento no que se confunde e ás veces iguálase Israel, sionismo e xudeu. O antisionismo sería, como di Jankélévitch, "o permiso de ser democraticamente antisemita". A condena do Holocausto actúa como coartada, de forma que a crítica a Israel estea a salvo da acusación de antisemitismo. Se na conxuntura actual do conflito de Oriente próximo o palestino asume as características vitimarias que antes caracterizaban ao xudeu, este sofre unha perversa transformación: os actuais xudeus, se di, son os nazis de hoxe, actúan como eles, co que se realiza unha efectiva reductio ad hitlerum, o que implica un flagrante sensentido lóxico: aquilo que máis caracteriza ao nazismo é o antisemitismo, polo cal se nazi = antisemita e xudeu = nazi, entón xudeu = antisemita.
Así pois, cando Occidente é potente, o pobo xudeu é culpábel. Cando Occidente é culpábel, nun primeiro momento o pobo xudeu é a vítima. Nun segundo momento, o pobo xudeu, integrado no Eixo do Mal: EEUU e Israel, é igual a Occidente, e xa que logo culpábel. Nunha terceira fase, unha parte de Occidente: Europa e os intelectuais críticos norteamericanos, pretende lavar a súa culpa transferíndoa a Israel como quintaesencia do Occidente culpábel. Pero para aqueles que non concelebran esta cerimonia de culpabilización, senón que asumen con orgullo os valores da civilización occidental, que Israel forme parte dela convérteo simplemente en "a primeira trincheira".
A aprehensión da identidade xudía, de que sentimos ante o Estado de Israel, responde ao propio proceso psicolóxico no que Occidente se recoñece a si mesmo. Ser conscientes diso pode axudar a entender unha situación que non se resolve nun simplista maniqueísmo. É necesario estar alerta. A cegueira ante o crecemento do antisemitismo na Alemaña dos anos trinta, e as súas terríbeis consecuencias, debería servirnos de ensinanza, porque os ollos de todas as vítimas inocentes reclaman un esforzo de prudencia e ponderación.
[1] A tyrannie da pénitence, París, Grasset, 2006, p. 80.
[2] París, Odile Jacob, 2008.
Comentarios