Por Guillermo Levy
Meretz
No aniversario da rebelión do Gueto de Varsovia
.
Pregúntome como homenaxear aos combatentes do Gueto de Varsovia, e con eles a todos os moitos sen cartel e sen actos que optaron por resistir o xenocidio nazi. Resistir loitando coas armas pero tamén escondendo xente, sendo solidarios, negando colaboración. Como homenaxear a Adam Czerniakov, primeiro xefe do Jundenrath de Varsovia, que en xullo do 42 fronte á primeira deportación preferiu o suicidio antes que a entrega de listas con xudeus para os campos. Ou a Emanuel Ringelblum, cuxos diarios como testemuño para a historia da traxedia a modo de denuncia, fanme acordar á actitude do testemuño militante de Rodolfo Walsh na Arxentina. De que maneira homenaxealos a eles e, con iso, homenaxear a todos os outros?
Unha homenaxe que non se converta nunha fría formalidade ou, o que sería peor, unha homenaxe que falsee o espírito da súa historia e da historia da resistencia á Shoáh para fins -ás veces explícitos e ás veces velados- que traballan por unha memoria funcional a intereses que impiden o que merecerían o noso combatentes: que non os traizoemos vestíndoos con roupas que non eran as deles, que saquemos as conclusións que teñamos que sacar desta historia evitando que coa reivindicación dun feito convertámolo nunha postal máis da traxedia, como unha opción extrema e heroica, pero reivindicable só cando nos permita construír unha historia que teña á resistencia na marxe. Historia de loita que se reivindica en tanto e canto non perturbe relatos mais tranquilizadores e funcionais á historiografía que construíu un nazismo produto dun "grupo de tolos que lograron enganar e seducir aos Alemáns desesperados, fanáticos e antisemitas". Unha historiografía que construíu un xenocidio nazi como "único e inexplicable e só produto do odio relixioso e racial". Reivindicacións esculpidas sobre os mortos que non molesten o presente.
1. Nazismo: Tolemia ou racionalidade?
Nin os nazis estaban tolos nin os alemáns tan desesperados. O exterminio xudeu -sabémolo a partir dos (cada vez mais) traballos lucidos e serios que aparecen, (nunca superando "A destrución dos xudeus europeos" de Raúl Hilberg)- pode pensarse cada vez como produto de especulacións políticas e económicas ben racionais mais que do odio enceguecedor. A maquinaria estatal e criminal do nazismo era unha maquinaria dun país moderno, capitalista, desenvolvido cunha burocracia eficiente e impersonal como toda burocracia. O antisemitismo alemán non era o máis desenvolvido de Europa e creceu mais cos nazis no poder. Como di Peter Fritche, "os alemáns foron atraídos ao antisemitismo por que foron atraídos ao nazismo e non ao revés". Os campos de exterminio convertéronse nunha empresa de morte onde o taylorismo e o fordismo funcionaron sen obstáculos, onde se experimentou todo o tempo para exterminar da maneira mais rápida e menos custosa. Xa o di Franz Suchomel, oficial SS en Treblinka, e sen ningunha formación académica, na cámara oculta que lle fai Claude Lanzmann en Shoáh, cando este lle pregunta por que as cámaras de gas de Auswichtz eran mais grandes e podíase matar mais xente: "Auswichtz era unha fábrica (?) e Treblinka era unha cadea de montaxe, primitiva pero eficaz, Belzec era o laboratorio" . Nin falar do racismo eliminacionista, ideoloxía dominante en toda a intelectualidade europea e americana desde mediados do século XIX. Entón, o nazismo e o exterminio nazi son parte da nosa historia moderna, do noso desenvolvemento da razón e a técnica, do noso capitalismo, do noso colonialismo, do noso racismo, da nosa burocracia, da nosa indiferenza moral, da nosa obediencia? Nada diso inventouse en Alemaña de 1933, entón como primeiro punto vale pensar o exterminio sen construír un relato que indulte a nosa civilización moderna.
2. O nome. Cal é o nome da traxedia?
Como chamamos ao exterminio? hai algo en xogo no nome? Moito, polo menos na disputa cultural acerca de que o nome dá identidade, abre a porta á interpretación, mostra ou oculta, busca verdade ou utiliza a historia. Holocausto, palabra anglosaxoa, unha apropiación inglesa e
logo norteamericana da traxedia. Holocausto, sacrificio relixioso, funcional á excepcionalidade e á desconexión do exterminio con calquera proceso histórico. Holocausto é inabordable para o entendemento, ningunha frase mais conmovedora desta idea -que na historiografía chámase Unikness- que a frase de Elie Wiesel "O que non estivo en Auswichtz non pode entrar, o que estivo non pode saír". Mais alá da realidade da dificultade da comprensión dunha experiencia tan tremenda, extrema e nova na historia, polo menos na súa implementación, todo conflúe coa imposibilidade de entender e de comparar. Xunto ao relato ortodoxo que fala dun castigo divino pola asimilación dos xudeus europeos, holocausto senta as bases, desde o nome para expropiarlle á historia moderna un fillo lexítimo: o nazismo e o exterminio nazi. Shoáh, o nome en hebreo, destrución, catástrofe, tampouco parece un termino que busque romper co privilexio da exclusividade e da excepcionalidade histórica da traxedia xudía europea, pero Shoáh é máis que iso. O nazismo destrúo case totalmente a cultura idish e sobre esa destrución, a historia que nomea Shoáh tamén expropia o idioma da vitimas e en moitos casos as súas historias cando estas non tiñan como horizonte ou utopía a construción dun estado nacional. Recordo entón hoxe a Marek Edelman, un dos poucos combatentes resistentes que sobreviviu, e que a súa elección de vida comunista e xudía de quedar en Polonia até hai poucos anos que morreu sacouno do trono dos relatos dos heroes.
Pero como chamaban as vítimas á súa traxedia. ao seu exterminio, como era a palabra por eles usada? Perla Sneh cóntanos que a palabra era Jurbn, unha secularización ao Idish do termo Jurbán que refería a destrución do templo. Jurbn, destrución sen connotación relixiosa, era unha palabra que circulaba moito mais á hora de explicarse o que lles ocorría cando nin holocausto nin Shoáh despuntaban. A desaparición da súa palabra da súa forma de nomear a traxedia que enfrontaban é tamén parte dunha historia que -queréndoo ás veces e outras inconcientemente- expropia ás victimas da súa identidade. Entón tamén aparece Xenocidio, un termino que ten por finalidade restituír á historia, á historia moderna o exterminio, coa obsesión de entendelo a fondo, saber por que unha sociedade se encolumna indiferentemente na desaparición doutros ou de parte deles mesmos, como se implementa e sobre todo como se pode evitar?
Quizais esa obsesión cientificista lévenos aos que usamos o termo xenocidio a supor que só sabendo como se produce un feito semellante, só na posibilidade de restituílo á historia e comparalo (que non é igualalo nin banalizarlo) está a posibilidade de evitar a súa repetición, posibilidade de evitar que está fundamentalmente na política. Pero esta tamén se constrúe con relatos e comprensións do pasado.
Como chamamos ao exterminio? hai algo en xogo no nome? Moito, polo menos na disputa cultural acerca de que o nome dá identidade, abre a porta á interpretación, mostra ou oculta, busca verdade ou utiliza a historia. Holocausto, palabra anglosaxoa, unha apropiación inglesa e
logo norteamericana da traxedia. Holocausto, sacrificio relixioso, funcional á excepcionalidade e á desconexión do exterminio con calquera proceso histórico. Holocausto é inabordable para o entendemento, ningunha frase mais conmovedora desta idea -que na historiografía chámase Unikness- que a frase de Elie Wiesel "O que non estivo en Auswichtz non pode entrar, o que estivo non pode saír". Mais alá da realidade da dificultade da comprensión dunha experiencia tan tremenda, extrema e nova na historia, polo menos na súa implementación, todo conflúe coa imposibilidade de entender e de comparar. Xunto ao relato ortodoxo que fala dun castigo divino pola asimilación dos xudeus europeos, holocausto senta as bases, desde o nome para expropiarlle á historia moderna un fillo lexítimo: o nazismo e o exterminio nazi. Shoáh, o nome en hebreo, destrución, catástrofe, tampouco parece un termino que busque romper co privilexio da exclusividade e da excepcionalidade histórica da traxedia xudía europea, pero Shoáh é máis que iso. O nazismo destrúo case totalmente a cultura idish e sobre esa destrución, a historia que nomea Shoáh tamén expropia o idioma da vitimas e en moitos casos as súas historias cando estas non tiñan como horizonte ou utopía a construción dun estado nacional. Recordo entón hoxe a Marek Edelman, un dos poucos combatentes resistentes que sobreviviu, e que a súa elección de vida comunista e xudía de quedar en Polonia até hai poucos anos que morreu sacouno do trono dos relatos dos heroes.Pero como chamaban as vítimas á súa traxedia. ao seu exterminio, como era a palabra por eles usada? Perla Sneh cóntanos que a palabra era Jurbn, unha secularización ao Idish do termo Jurbán que refería a destrución do templo. Jurbn, destrución sen connotación relixiosa, era unha palabra que circulaba moito mais á hora de explicarse o que lles ocorría cando nin holocausto nin Shoáh despuntaban. A desaparición da súa palabra da súa forma de nomear a traxedia que enfrontaban é tamén parte dunha historia que -queréndoo ás veces e outras inconcientemente- expropia ás victimas da súa identidade. Entón tamén aparece Xenocidio, un termino que ten por finalidade restituír á historia, á historia moderna o exterminio, coa obsesión de entendelo a fondo, saber por que unha sociedade se encolumna indiferentemente na desaparición doutros ou de parte deles mesmos, como se implementa e sobre todo como se pode evitar?
Quizais esa obsesión cientificista lévenos aos que usamos o termo xenocidio a supor que só sabendo como se produce un feito semellante, só na posibilidade de restituílo á historia e comparalo (que non é igualalo nin banalizarlo) está a posibilidade de evitar a súa repetición, posibilidade de evitar que está fundamentalmente na política. Pero esta tamén se constrúe con relatos e comprensións do pasado.
3. Sobre pobos antisemitas e entregadores de xudeus?
Tamén as historias de colaboracións e resistencias están infestadas de intencións no marco, sobre todo, da guerra fría e dunha historiografía dominante que busca, mais que xustiza coas victimas, a reivindicación do legado civilizatorio moderno, liberal e capitalista.
"Os pobos antisemitas e entregadores de xudeus": Polonia, Ucraína, Lituania, Rumania, Hungría... Moito de certo hai no sentido que en cada país poderiamos facer unha listaxe de miles de historias de entregas e traizóns. Poderiamos tamén tomar a porcentaxe de xudeus asasinados en cada país e con iso concluír o nivel de colaboración en cada lugar, pero a esa conclusión escápanselle varias cousas, por exemplo que a política de exterminio non foi igual en todos lados, nin se centro igual en todos lados. Os nazis mediante a Operación Reinhart deciden aniquilar aos xudeus polacos no mesmo territorio e a invasión á URSS expona como unha guerra de exterminio contra o inimigo xudeo-bolxevique. Iso tamén explica a extensión da porcentaxe de exterminados. Tamén son moitas as historias de resistencia e valentía coas vítimas en todos eses territorios co cal poderiamos, recortadamente construír conclusións diferentes. Nun documental que estou a producir a partir do testemuño do único combatente do exercito vermello que vive na actualidade na Arxentina, Iasha Barón -un xudeu de Besarabia que se escapa a Ucraína e termina como oficial do exercito vermello pelexando en Stalingrado-, preguntáballe, con todas os meus prenocions, acerca da colaboración da poboación ucraína no exterminio e non puido contarme mais que historias de solidariedade. Igual que a súa irmá hoxe en Israel, quen foi prisioneira nun campo en Ucraína, á que tamén entrevistei: os seus dous ou tres historias de contacto coa poboación civil son historias de enorme axuda. Iso non quita por suposto as outras centos e centos de historias de terror pero chamoume a atención que a persoas con ningún interese de forzar interpretacións parecéronlles estrañas as miñas insistencias coa colaboración ucraína.
Casualmente son os países que quedaron ao lado do Leste, ao lado do comunismo na guerra fría, eran pobos prol nazis e colaboradores, non así os pobos libres da Europa occidental. Por iso coñecemos o acto de valentía dos dinamarqueses pero non coñecemos a dos búlgaros que non entregaron aos xudeus e até os italianos, ambos con gobernos fascistas. Cando imos falar da fermosa e bela Francia? Por que Francia non ten a mesma demonización que Ucraína ou Polonia? Tantas historias de resistencia á deportación xudía coñecemos en Francia?
Para terminar con este punto, Alemaña: moitos miles de xudeus alemáns escondéronse en Alemaña durante a guerra e sobreviviron. Ou sexa que na mesma Alemaña nazi houbo resistencia silenciosa, estou seguro de que era mais fácil atopar refuxio en Alemaña que en Francia.
4. Anna Frank e Sobibor
Cal é a historia mais difundida do exterminio nazi? Sen dúbida, a de Anna Frank, e un -sen xulgar unha historia familiar- podería preguntarse Por que? Por que unha familia cuxa virtude foi esconderse? Moi pouca xente descoñece o relato da familia Frank. Cantos coñecen a rebelión do campo de exterminio de Sobibor? Non creo que haxa inxenuidade na ponderación, na presenza e ausencia de cada relato. En Sobibor, a partir do encontro entre prisioneiros soviéticos e prisioneiros judios de traballo constrúese unha rebelión que dirixirá un oficial judio e soviético. Nesa rebelión matan a case todos os SS do campo, a un Kapo judio e liberan o campo. Dos 600 que logran saír, mais ou menos 300 sobreviven á guerra. Sasha, o xefe da rebelión, volve á Unión Soviética despois de finalizada a guerra. Entón outra vez: por que esta historia non ten a difusión que se ten a da familia Frank? Non creo que sexa unha pregunta menor nin que na súa resposta haxa que buscar grandes conspiracións, simplemente preguntarnos por que a enorme difusión de certos relatos e por que a negación de construír relatos masivos sobre outras historias que como neste caso, deberían ter un impacto maior: un dos campos de exterminio pechouse por que os prisioneiros se escaparon e mataron a case todos os SS fronte a unha familia que se esconde. Nese sentido ao pensar nos combatentes do gueto e a enorme pagina da historia que escribiron hai que pensar en todos os seus protagonistas, incluír as súas historias, como a de Andrei Scdmith que morreu enfrontando a primeira gran deportación de Xullo de 1942 e que pelexara nunha brigada xudía internacionalista na Guerra Civil Española. Incluír a todos os que, desde a resistencia, decidiron que a loita non só era buscar armas senón enfrontar o xenocidio facendo escolas, fomentando a vida cultural, armando comités de inquilinos, axudando a palear a fame, enfrontando ao judenrath que seguiu a Czerniakov profundamente corrupto. Ese traballo sobre o seu pobo, sobre a súa base social, excluíndo a posibilidade de escaparse aos bosques, quizais explique en parte por que a rebelión de Abril do 43 foi totalmente masiva. É verdade que no Gueto quedaban 70.000 xudeus de medio millón, é verdade que as noticias do exterminio xa eran mais difíciles de ocultar, que os nazis xa perderan en Stalingrado facía 3 meses e viñan retrocedendo, pero sempre se pode elixir outra cousa, non loitar, especular, esconderse aínda mais? e eles, eses miles decidiron outra cousa. Primo Levi sobreviviente italiano de Auswichtz di, entre outras cousas, que até en Auswichtz hai opcións. Ou sexa, no lugar mais inhumano, mais degradante, fronte á máxima presión que poida sufrir un home, até nese contexto, di Primo Levi, hai opcións, un pode elixir colaborar ou non, pode elixir resistir. A historia da rebelión do gueto de Varsovia, como representación doutros centos ou miles de historias de resistencia, mostra que hai opcións, e nestas opcións están as resistencias de Anilevich, a de Edelman, pero tamén as dos Czerniakov e a dos Ringelblum. A mellor homenaxe que se me ocorre é este, axudar a quitar veos e intereses buscando -aínda que sexa unha tarefa utópica- reencontrarnos con eles, con quen eran, que sentían, que pensaban. Restituíndo o nazismo e o exterminio á historia e devolvendo os nosos heroes á humanidade de carne e óso que produce genocidas pero tamén produce persoas extraordinarias.
Cal é a historia mais difundida do exterminio nazi? Sen dúbida, a de Anna Frank, e un -sen xulgar unha historia familiar- podería preguntarse Por que? Por que unha familia cuxa virtude foi esconderse? Moi pouca xente descoñece o relato da familia Frank. Cantos coñecen a rebelión do campo de exterminio de Sobibor? Non creo que haxa inxenuidade na ponderación, na presenza e ausencia de cada relato. En Sobibor, a partir do encontro entre prisioneiros soviéticos e prisioneiros judios de traballo constrúese unha rebelión que dirixirá un oficial judio e soviético. Nesa rebelión matan a case todos os SS do campo, a un Kapo judio e liberan o campo. Dos 600 que logran saír, mais ou menos 300 sobreviven á guerra. Sasha, o xefe da rebelión, volve á Unión Soviética despois de finalizada a guerra. Entón outra vez: por que esta historia non ten a difusión que se ten a da familia Frank? Non creo que sexa unha pregunta menor nin que na súa resposta haxa que buscar grandes conspiracións, simplemente preguntarnos por que a enorme difusión de certos relatos e por que a negación de construír relatos masivos sobre outras historias que como neste caso, deberían ter un impacto maior: un dos campos de exterminio pechouse por que os prisioneiros se escaparon e mataron a case todos os SS fronte a unha familia que se esconde. Nese sentido ao pensar nos combatentes do gueto e a enorme pagina da historia que escribiron hai que pensar en todos os seus protagonistas, incluír as súas historias, como a de Andrei Scdmith que morreu enfrontando a primeira gran deportación de Xullo de 1942 e que pelexara nunha brigada xudía internacionalista na Guerra Civil Española. Incluír a todos os que, desde a resistencia, decidiron que a loita non só era buscar armas senón enfrontar o xenocidio facendo escolas, fomentando a vida cultural, armando comités de inquilinos, axudando a palear a fame, enfrontando ao judenrath que seguiu a Czerniakov profundamente corrupto. Ese traballo sobre o seu pobo, sobre a súa base social, excluíndo a posibilidade de escaparse aos bosques, quizais explique en parte por que a rebelión de Abril do 43 foi totalmente masiva. É verdade que no Gueto quedaban 70.000 xudeus de medio millón, é verdade que as noticias do exterminio xa eran mais difíciles de ocultar, que os nazis xa perderan en Stalingrado facía 3 meses e viñan retrocedendo, pero sempre se pode elixir outra cousa, non loitar, especular, esconderse aínda mais? e eles, eses miles decidiron outra cousa. Primo Levi sobreviviente italiano de Auswichtz di, entre outras cousas, que até en Auswichtz hai opcións. Ou sexa, no lugar mais inhumano, mais degradante, fronte á máxima presión que poida sufrir un home, até nese contexto, di Primo Levi, hai opcións, un pode elixir colaborar ou non, pode elixir resistir. A historia da rebelión do gueto de Varsovia, como representación doutros centos ou miles de historias de resistencia, mostra que hai opcións, e nestas opcións están as resistencias de Anilevich, a de Edelman, pero tamén as dos Czerniakov e a dos Ringelblum. A mellor homenaxe que se me ocorre é este, axudar a quitar veos e intereses buscando -aínda que sexa unha tarefa utópica- reencontrarnos con eles, con quen eran, que sentían, que pensaban. Restituíndo o nazismo e o exterminio á historia e devolvendo os nosos heroes á humanidade de carne e óso que produce genocidas pero tamén produce persoas extraordinarias.
Comentarios