Por Tom Segev
Le Monde Diplomatique
.
Desde que o primeiro ministro David Ben Gurion logrou secuestrar en Buenos Aires e procesar en Xerusalén en 1960 a Adolf Eichmann, o organizador da "solución final", a memoria do Holocausto integra a identidade e a cultura de Israel. Non sempre é fácil distinguir o auténtico sentimento suscitado por esa memoria da súa manipulación. Pero o carácter central do Holocausto na vida diaria israelí reflexa a evolución dunha sociedade que afastándose do soño sionista volveuse ao mesmo tempo cada vez máis xudía e máis estadounidense. O 15 de febreiro de 2000 varios centenares de persoas reuníronse para asistir a unha discusión filosófica sobre a memoria. Bernard-Henri Levy e Alain Finkelkraut, invitados polo Instituto de Estudos Levinasianos, intentaron esclarecer o "sentido" de Auschwitz e o carácter único do Holocausto. O debate apuntaba a dirimir se o recordo vencera ao esquecemento ou o esquecemento ao recordo, e os participantes esforzáronse por avaliar se preservar a memoria do xenocidio era beneficioso ou nocivo para Israel. Finkelkraut sostivo que era nociva: ao destacar a natureza do Holocausto como un mal absoluto, os xudeus negan un elemento importante da herdanza cultural europea: o antisemitismo. Non abundan en Israel os grandes debates abstractos deste tipo. Para a maioría da poboación, os horrores do pasado simplemente forman parte da súa biografía persoal, ou foron integrados como un elemento da identidade colectiva. Practicamente non pasa un día en que non se faga referencia ao Holocausto nalgún diario, aínda que sexan poucos os israelís que reflexionan sobre a memoria. Simbólicamente, o debate transcorreu na mesma sala na que Adolf Eichman foi xulgado corenta anos antes, no proceso durante o cal Israel comezou a elaborar a súa memoria colectiva do Holocausto. Adolf Eichman, oficial superior das SS, organizador do exterminio dos xudeus, foi capturado por axentes secretos israelís en Buenos Aires, en maio de 1960. Os homes do Mossad puideron matalo, pero non era ese o seu obxectivo. Nunca antes a cacería dos ex nazis representara unha prioridade para Israel. Ao primeiro ministro David Ben Gurion interesáballe pouco a persoa de Adolf Eichman; o que lle importaba era o seu enxuizamento. "O punto esencial aquí non é o castigo, senón o feito de que teña lugar o proceso, e en Xerusalén", declarou o mandatario.
Ben Gurion tiña dous obxectivos. O primeiro era recordar ás nacións do mundo que o Holocausto as obrigaba a apoiar ao único Estado xudeu existente no planeta. "En Exipto e en Siria, os discípulos dos nazis queren destruír Israel, e ese é o maior perigo ao que estamos confrontados", explicaba. E engadía que a propaganda antisionista despregada polos países árabes, inspirada polos nazis, remitíase ao antisemitismo. "En xeral din "sionistas", pero pensan "xudeus", agregaba Ben Gurion. Se os inimigos de Israel eran os inimigos do pobo xudeu, apoiar a Israel equivalía a loitar contra o antisemitismo. En definitiva, o xenocidio confirmaba a validez moral da idea sionista e servía aos propósitos do Estado de Israel. Logo da segunda guerra mundial, o movemento sionista xa utilizara ao Holocausto como instrumento para promover a independencia do Estado xudeu. Podería dicirse entón que Israel naceu do xenocidio. Por certo, o impacto, o horror e o sentimento de culpabilidade xeraron unha profunda simpatía polos xudeus en xeral e polos sionistas en particular, o que favoreceu os emprendimientos destes últimos. Non é menos certo que as fundacións sociais, económicas, políticas e militares de Israel xurdiron durante os trinta anos previos ao segundo conflito mundial. E a destrución dos xudeus de Europa socavou o soño sionista: obrigou a Israel a recoller en masa aos xudeus expulsados dos países árabes, atenuando así o carácter europeo do Estado, tal como imaxinou sempre o movemento. En verdade, o descontento desta poboación oriental, en particular dos novos inmigrantes xudeus marroquís, contribuíu á decisión de Ben Gurion de pór en escena un gran proceso do Holocausto. Segundo a opinión do Primeiro ministro, "vivían en Asia ou en África e non tiñan a menor idea do que Hitler fixera. Había pois que explicarlles todo iso desde cero". Sempre segundo a concepción de Ben Gurion, o proceso Eichman tiña como segundo obxectivo facer entrar nas mentes dos israelís, particularmente nas dos mozos, algunhas das leccións do Holocausto. Tratábase de unir á sociedade nunha catarse nacional atrapante, purificadora e patriótica. Agreguemos que, sen dúbida, o proceso pretendía neutralizar a acusación segundo a cal o movemento sionista dirixido por Ben Gurion non faría todo o que estaba no seu poder para salvar aos xudeus de Europa. O Primeiro ministro e o seu goberno probaban así que non eran indiferentes ao Holocausto, a pesar dos seus esforzos por establecer estreitos lazos económicos e militares con Alemaña Federal.
Cara ao postsionismo
A importancia real do proceso radicou na súa función de terapia colectiva. Antes, o xenocidio era un tema practicamente tabú en Israel. Os pais non falaban del aos seus fillos, e estes non se atrevían a facer preguntas. O horror, a culpa e a vergoña mergullaban ao Holocausto nun profundo silencio. Moitos israelís sentíanse culpables de fuxir de Europa antes da catástrofe deixando alá, en certos casos, a algúns dos seus seres queridos. Moitos dos que escaparon sentían vergoña de sobrevivir e sentíanse obrigados a xustificarse todo o tempo. Non eran poucos os israelís que desprezaban ás vítimas pola súa debilidade e preguntaban por que os xudeus non se defenderon. Había tamén quen miraban con altanería aos antigos deportados e pretendían representar, pola súa banda, ao "xudeu novo" da simboloxía sionista. Estaban os sobrevivintes dos campos que sufrían polas súas propias debilidades e tamén os que acusaban de indiferenza aos israelís. Eran persoas crebadas, física e mentalmente. Moitos deles non tiñan desexo máis intenso que o de compartir as súas experiencias, pero eran moi poucos os que tiñan interese en escoitalos. Por estes motivos o xuízo a Eichman marcou o inicio dun proceso polo cal o Holocausto deixou de ser un traumatismo misterioso e terriblemente doloroso para converterse en memoria nacional institucionalizada, chegando a ser finalmente un elemento esencial da identidade de Israel, da súa cultura e da súa vida política. As enquisas de opinión confirman que a maioría dos israelís de hoxe, ate os que pertencen a familias provenientes do mundo árabe, considéranse a si mesmos como sobrevivintes do xenocidio. Nos estudos curriculares de secundaria inclúese a realización de viaxes educativas aos lugares de exterminio en Polonia. O xeito en que o Holocausto pasou a ser un elemento central da vida cotiá só está parcialmente ligado ao conflito árabe-israelí. O cambio de actitude de Israel con respecto á Shoah reflexa dúas evolucións principais nos últimos anos, que poderían conducir ao país ao estadio postsionista: Israel volveuse ao mesmo tempo máis xudeu e máis estadounidense, tendencias ambas que aínda non alcanzaron o seu apoxeo. Contrariamente aos soños dos pais fundadores, a maioría dos israelís quedou atada ao que a ideoloxía sionista detestaba: a mentalidade "dexenerada" do exilio. Conforme pasaban os anos, foron redescubrindo cada vez máis as súas raíces xudías e cultivando a tradición xudía. A identidade alternativa do "home novo", directamente ligada aos heroes da Biblia, puxo en evidencia as súas limitacións. Non se pode borrar dous mil anos de historia e substituílos por unha nova ideoloxía. Non son poucos os indicadores do ascenso en importancia da tradición xudía na cultura, empezando polo protagonismo crecente da relixión. Outra proba diso é o lugar cada vez máis preponderante que se lle outorga ao Holocausto, especialmente entre os non-relixiosos. A memoria reconduciunos a judaísmo. Na zona céntrica de Xerusalén, hai varios McDonald casher, que os medios estadounidenses adoitan mencionar como exemplo da americanización do país. Tamén a cantidade de israelís que utilizan Internet é moito máis elevada que noutros países desenvolvidos. Nos últimos vinte anos, a influencia estadounidense transformou fundamen
talmente o tecido social nos aspectos socioeconómico, político e cultural. Cando nos anos "80 o Holocausto emerxeu como parte esencial da identidade israelí, produciuse unha evolución do mesmo tipo na comunidade xudía estadounidense que alcanzou ás doutros países. En resumo, a conciencia nacional absorbeu o xenocidio como un elemento entre outros igualmente promovidos baixo a influencia de Estados Unidos. Máis xudeus e máis estadounidenses, máis seguros e visiblemente máis maduros, máis individualistas e menos ideolóxicos que nunca, a maior parte dos israelís xa non viven cunha mentalidade tribal e en estado de sitio. Viven ante todo pola vida mesma, exactamente acordes coa cultura americana contemporánea. Esta nova actitude explica por que tantos deles apoiaran o proceso de Oslo. O estancamento aparentemente sen solución das negociacións de paz enmascara o cambio histórico da posición de Israel. Fai algúns anos, este Estado negábase a recoñecer á Organización para a Liberación de Palestina. Había ate unha lei que prohibía as relacións privadas con ela e militantes pacifistas eran xulgados e encarcerados por mantelas. En 1967, Israel afirmaba que non renunciaría a ningún territorio ocupado, salvo no marco dun acordo definitivo; e o fíxo. Israel opúñase resoltamente á independencia palestina; xa non é o caso. Israel negábase a encarar a menor modificación do estatuto de Xerusalén: Ehud Barak ofreceu aos Palestinos compartir a soberanía sobre a cidade, rompendo así un tabú case sacro. Moitos máis israelís do previsto apoiaron estas propostas. Do mesmo xeito, a maioría deles apoiou con entusiasmo o retiro do seu exército de Líbano. Todas estas evolucións tiveron lugar ao mesmo tempo que o ascenso en poder do Holocausto: é dicir que a memoria non endureceu a mentalidade dos israelís. En efecto, o máis difícil é distinguir os sentimentos auténticos suscitados polo Holocausto dos argumentos que apuntan a manipulalo. Israel actuou baixo a influencia dos primeiros, pero tamén utilizou os segundos. Por exemplo, cabe considerar que o Holocausto formaba parte das motivacións de Ben Gurion cando decidiu dotar ao seu país dun arsenal nuclear: aquí, o sentimento é indubidablemente auténtico. Pero cando o primeiro ministro Menahem Begin escribe ao presidente de Estados Unidos Ronald Reagan dicindo que enviará ao seu exército a Beirut para que capture a Adolf Hitler -é dicir, a Yasser Arafat- no seu bunker, está manipulando o Holocausto. Do mesmo xeito, os opoñentes a Oslo utilizaron masivamente o xenocidio; pouco antes de ser asasinado, o primeiro ministro Itzhak Rabin era representado nun afiche co uniforme das SS. Un debate permanente opón a quen pon de relevo as leccións nacionais do Holocausto contra quen insisten nas súas leccións universais. Moitas institucións educativas ultraortodoxas non dubidan en proclamar a súa propia visión, a pesar da cuestión sempre penosa do rol de Deus no Holocausto. O rabino Ovadia Yosef, líder do partido ultraortodoxo oriental Shas, explicou recentemente o descontento da súa comunidade por ser excluída da memoria nacional do xenocidio. A medida que pasa o tempo, o número de sobrevivintes diminúe; e a maioría dos que quedan padeceron os campos de exterminio cando eran nenos. Eis a tendencia crecente de presentar o exterminio dos xudeus como crimes contra os nenos. Tamén é simbólico do individualismo crecente e tipicamente estadounidense de Israel o feito de que se fale menos que antes dos "seis millóns" para concentrarse na memoria de individuos precisos. Todos eses cambios son naturais e na súa maior parte espontáneos. Inscríbense no discurso político e cultural dunha sociedade que ate o momento non logrou conformar unha identidade colectiva consensuada. Describir a memoria israelí do xenocidio como un simple instrumento da propaganda sionista -como pretenden certos negadores do Holocausto, antisionistas profesionais e portavoces palestinos- é pernicioso, ou tolo, ou as dúas cousas. No caso dos palestinos, esta posición podería ser moi daniña: pois non se pode comprender verdadeiramente a Israel sen comprender a función que o Holocausto cumpriu na mentalidade do seu pobo. E todos sabemos que non se pode lograr a paz co inimigo sen comprendelo.
talmente o tecido social nos aspectos socioeconómico, político e cultural. Cando nos anos "80 o Holocausto emerxeu como parte esencial da identidade israelí, produciuse unha evolución do mesmo tipo na comunidade xudía estadounidense que alcanzou ás doutros países. En resumo, a conciencia nacional absorbeu o xenocidio como un elemento entre outros igualmente promovidos baixo a influencia de Estados Unidos. Máis xudeus e máis estadounidenses, máis seguros e visiblemente máis maduros, máis individualistas e menos ideolóxicos que nunca, a maior parte dos israelís xa non viven cunha mentalidade tribal e en estado de sitio. Viven ante todo pola vida mesma, exactamente acordes coa cultura americana contemporánea. Esta nova actitude explica por que tantos deles apoiaran o proceso de Oslo. O estancamento aparentemente sen solución das negociacións de paz enmascara o cambio histórico da posición de Israel. Fai algúns anos, este Estado negábase a recoñecer á Organización para a Liberación de Palestina. Había ate unha lei que prohibía as relacións privadas con ela e militantes pacifistas eran xulgados e encarcerados por mantelas. En 1967, Israel afirmaba que non renunciaría a ningún territorio ocupado, salvo no marco dun acordo definitivo; e o fíxo. Israel opúñase resoltamente á independencia palestina; xa non é o caso. Israel negábase a encarar a menor modificación do estatuto de Xerusalén: Ehud Barak ofreceu aos Palestinos compartir a soberanía sobre a cidade, rompendo así un tabú case sacro. Moitos máis israelís do previsto apoiaron estas propostas. Do mesmo xeito, a maioría deles apoiou con entusiasmo o retiro do seu exército de Líbano. Todas estas evolucións tiveron lugar ao mesmo tempo que o ascenso en poder do Holocausto: é dicir que a memoria non endureceu a mentalidade dos israelís. En efecto, o máis difícil é distinguir os sentimentos auténticos suscitados polo Holocausto dos argumentos que apuntan a manipulalo. Israel actuou baixo a influencia dos primeiros, pero tamén utilizou os segundos. Por exemplo, cabe considerar que o Holocausto formaba parte das motivacións de Ben Gurion cando decidiu dotar ao seu país dun arsenal nuclear: aquí, o sentimento é indubidablemente auténtico. Pero cando o primeiro ministro Menahem Begin escribe ao presidente de Estados Unidos Ronald Reagan dicindo que enviará ao seu exército a Beirut para que capture a Adolf Hitler -é dicir, a Yasser Arafat- no seu bunker, está manipulando o Holocausto. Do mesmo xeito, os opoñentes a Oslo utilizaron masivamente o xenocidio; pouco antes de ser asasinado, o primeiro ministro Itzhak Rabin era representado nun afiche co uniforme das SS. Un debate permanente opón a quen pon de relevo as leccións nacionais do Holocausto contra quen insisten nas súas leccións universais. Moitas institucións educativas ultraortodoxas non dubidan en proclamar a súa propia visión, a pesar da cuestión sempre penosa do rol de Deus no Holocausto. O rabino Ovadia Yosef, líder do partido ultraortodoxo oriental Shas, explicou recentemente o descontento da súa comunidade por ser excluída da memoria nacional do xenocidio. A medida que pasa o tempo, o número de sobrevivintes diminúe; e a maioría dos que quedan padeceron os campos de exterminio cando eran nenos. Eis a tendencia crecente de presentar o exterminio dos xudeus como crimes contra os nenos. Tamén é simbólico do individualismo crecente e tipicamente estadounidense de Israel o feito de que se fale menos que antes dos "seis millóns" para concentrarse na memoria de individuos precisos. Todos eses cambios son naturais e na súa maior parte espontáneos. Inscríbense no discurso político e cultural dunha sociedade que ate o momento non logrou conformar unha identidade colectiva consensuada. Describir a memoria israelí do xenocidio como un simple instrumento da propaganda sionista -como pretenden certos negadores do Holocausto, antisionistas profesionais e portavoces palestinos- é pernicioso, ou tolo, ou as dúas cousas. No caso dos palestinos, esta posición podería ser moi daniña: pois non se pode comprender verdadeiramente a Israel sen comprender a función que o Holocausto cumpriu na mentalidade do seu pobo. E todos sabemos que non se pode lograr a paz co inimigo sen comprendelo.
Comentarios