Por Jorge Martínez Reverte
El Pais - 4.11.09
.
Enfrascados como estamos en España coa escavación de fosas apenas somos quen de mirar ao noso ao redor e ver como en Europa se dirimen, a conta doutras memorias, cuestións que poden ter consecuencias de grande envergadura. O de España é unha minucia á beira do que se vive no resto do continente. Un bo aviso foi a chantaxe do Goberno checo de Václav Klaus, quen conseguiu unha excepción para evitar as posibles reclamacións dos tres millóns de alemáns expulsados dos Sudetes ao final da II Guerra Mundial. A memoria da súa expulsión quedará sepultada pola memoria da anexión hitleriana en 1938. Algo similar sucedeu en Polonia.
Enfrascados como estamos en España coa escavación de fosas apenas somos quen de mirar ao noso ao redor e ver como en Europa se dirimen, a conta doutras memorias, cuestións que poden ter consecuencias de grande envergadura. O de España é unha minucia á beira do que se vive no resto do continente. Un bo aviso foi a chantaxe do Goberno checo de Václav Klaus, quen conseguiu unha excepción para evitar as posibles reclamacións dos tres millóns de alemáns expulsados dos Sudetes ao final da II Guerra Mundial. A memoria da súa expulsión quedará sepultada pola memoria da anexión hitleriana en 1938. Algo similar sucedeu en Polonia.
.
Os exemplos multiplícanse. Porque ás accións da memoria sempre seguenlle accións na política que acaban marcando o rumbo de cada país. E os intereses son moitos. Tantos e tan dispares que poden provocar unha seria alteración da idea de Europa que os países máis occidentais compartían. Unha idea que se comeza a ver manchada polas herdanzas dos odios étnicos, das feridas sen cicatrizar e das accións ruines duns e doutros.
Os exemplos multiplícanse. Porque ás accións da memoria sempre seguenlle accións na política que acaban marcando o rumbo de cada país. E os intereses son moitos. Tantos e tan dispares que poden provocar unha seria alteración da idea de Europa que os países máis occidentais compartían. Unha idea que se comeza a ver manchada polas herdanzas dos odios étnicos, das feridas sen cicatrizar e das accións ruines duns e doutros.
.
En Polonia, un grande cineasta, Andrej Wajda, estreou a súa película dedicada á matanza de Katyn, onde foi asasinado o seu pai. Nese bosque fronteirizo, as tropas soviéticas da NKVD exterminaron en abril de 1941 á flor e nata do Exército polaco. Máis de 15.000 oficiais foron asasinados, un a un, mediante o tiro na caluga por soldados de Stalin. Durante décadas, a versión oficial do réxime socialista polaco apuntouse á manipulación de que a matanza a realizaron tropas nazis. A Rusia de Putin segue sen recoñecer a responsabilidade de Stalin naquela atrocidade.
En Polonia, un grande cineasta, Andrej Wajda, estreou a súa película dedicada á matanza de Katyn, onde foi asasinado o seu pai. Nese bosque fronteirizo, as tropas soviéticas da NKVD exterminaron en abril de 1941 á flor e nata do Exército polaco. Máis de 15.000 oficiais foron asasinados, un a un, mediante o tiro na caluga por soldados de Stalin. Durante décadas, a versión oficial do réxime socialista polaco apuntouse á manipulación de que a matanza a realizaron tropas nazis. A Rusia de Putin segue sen recoñecer a responsabilidade de Stalin naquela atrocidade.
.
Wajda conseguiu devolver a Polonia ese pedazo de verdade que faltaba, escurecido por unha brutal política de simulación. Pero Polonia non está aínda libre das pantasmas daquela guerra. Aínda non asumiu, aínda non recuperou a memoria doutras atrocidades. Cando as tropas alemás invadiron a Unión Soviética en xuño de 1941, desatouse unha matanza sistemática de xudeus no país. A versión oficial durante anos foi que aquilo era responsabilidade dos nazis. E todos tranquilos. Pero as investigacións de historiadores demostraron que os asasinatos masivos comezaron a ser cometidos por cidadáns polacos con métodos similares aos do xenocidio ruandés: paus, coitelos, azadons, barras de ferro... foron os instrumentos cos que enardecidos campesiños deron mortes atroces a nenos, mulleres e homes sen distinción.
Hai un pobo, Jedwabne, sobre o que o historiador americano Jan T. Gross investigou. Alí, en 24 horas, os 1.500 xentiles que o habitaban mataron aos 1.500 xudeus que foran os seus veciños durante séculos. En moitas localidades polacas producíronse feitos similares. E durante decenas de anos esta terrible verdade, esta terrible memoria, seguiu sen ser recuperada. Nesta ocasión non se debeu só á acción dun goberno autoritario, senón á complicidade dun pobo que non podía soportar a súa responsabilidade nunha atrocidade semellante. A verdade foi restablecida por xentes como Gross, pero esa verdade está adormentada na memoria polaca da guerra. Non é moi distinta a historia das Repúblicas Bálticas, de Lituania, Estonia e Letonia. En 1940, como consecuencia do pacto Molotov-Ribbentrop, os soviéticos invadiron o tres países e anexionáronos á URSS. E repoboaron en parte con campesiños de orixe soviética as novas repúblicas. Cando as tropas da Wermacht atacaron á Unión Soviética, moitos patriotas destas repúblicas recibiron ás tropas nazis con entusiasmo, e incorporáronse ás súas unidades de combate contra a URSS. Ás unidades de combate e ás unidades de exterminio. Non foron só os nazis dos grupos de acción, os Einsatzgruppen, os encargados de executar de forma masiva e primitiva (a balazos ou golpes de coitelo) aos xudeus que habitaban estes países. Forzas policiais e patriotas autóctonos formaron parte dos grupos asasinos que acabaron con 140.000 xudeus lituanos (o 85% dos existentes), 70.000 letons (case o 80%) e 2.000 estonianos (o 45%). Os cálculos foron realizados por historiadores tan serios como Timothy Snyder.
Wajda conseguiu devolver a Polonia ese pedazo de verdade que faltaba, escurecido por unha brutal política de simulación. Pero Polonia non está aínda libre das pantasmas daquela guerra. Aínda non asumiu, aínda non recuperou a memoria doutras atrocidades. Cando as tropas alemás invadiron a Unión Soviética en xuño de 1941, desatouse unha matanza sistemática de xudeus no país. A versión oficial durante anos foi que aquilo era responsabilidade dos nazis. E todos tranquilos. Pero as investigacións de historiadores demostraron que os asasinatos masivos comezaron a ser cometidos por cidadáns polacos con métodos similares aos do xenocidio ruandés: paus, coitelos, azadons, barras de ferro... foron os instrumentos cos que enardecidos campesiños deron mortes atroces a nenos, mulleres e homes sen distinción.
Hai un pobo, Jedwabne, sobre o que o historiador americano Jan T. Gross investigou. Alí, en 24 horas, os 1.500 xentiles que o habitaban mataron aos 1.500 xudeus que foran os seus veciños durante séculos. En moitas localidades polacas producíronse feitos similares. E durante decenas de anos esta terrible verdade, esta terrible memoria, seguiu sen ser recuperada. Nesta ocasión non se debeu só á acción dun goberno autoritario, senón á complicidade dun pobo que non podía soportar a súa responsabilidade nunha atrocidade semellante. A verdade foi restablecida por xentes como Gross, pero esa verdade está adormentada na memoria polaca da guerra. Non é moi distinta a historia das Repúblicas Bálticas, de Lituania, Estonia e Letonia. En 1940, como consecuencia do pacto Molotov-Ribbentrop, os soviéticos invadiron o tres países e anexionáronos á URSS. E repoboaron en parte con campesiños de orixe soviética as novas repúblicas. Cando as tropas da Wermacht atacaron á Unión Soviética, moitos patriotas destas repúblicas recibiron ás tropas nazis con entusiasmo, e incorporáronse ás súas unidades de combate contra a URSS. Ás unidades de combate e ás unidades de exterminio. Non foron só os nazis dos grupos de acción, os Einsatzgruppen, os encargados de executar de forma masiva e primitiva (a balazos ou golpes de coitelo) aos xudeus que habitaban estes países. Forzas policiais e patriotas autóctonos formaron parte dos grupos asasinos que acabaron con 140.000 xudeus lituanos (o 85% dos existentes), 70.000 letons (case o 80%) e 2.000 estonianos (o 45%). Os cálculos foron realizados por historiadores tan serios como Timothy Snyder. .
A memoria que prefigura a política nestas repúblicas atribúe estas matanzas ás tropas nazis, esquece a participación dos seus cidadáns, e achaca á presunta ideoloxía comunista dos xudeus o odio que serviu para acabar con eles. O grave da situación actual da polémica non é só que se está construíndo unha enorme falsificación histórica, senón que simplifica os feitos até o punto de que debilita algo tan importante como a conciencia sobre o racismo. Si os asasinatos masivos levados a cabo nos países do Leste de Europa foron causados en exclusiva pola tolemia xenocida do nazismo, deixa de haber problema. Si, pola contra, analízanse os feitos de forma rigorosa, o problema crece, porque estaremos a deixar desguarnecida a fronteira contra o racismo que aniña en moitos outros lugares fóra dos textos de Hitler. En Letonia, un 15% da poboación é de orixe rusa. Son máis de 300.000 persoas ás que se lles privou de nacionalidade porque os seus pais foron instalados alí por Stalin. Isto sucede en Europa.
A memoria que prefigura a política nestas repúblicas atribúe estas matanzas ás tropas nazis, esquece a participación dos seus cidadáns, e achaca á presunta ideoloxía comunista dos xudeus o odio que serviu para acabar con eles. O grave da situación actual da polémica non é só que se está construíndo unha enorme falsificación histórica, senón que simplifica os feitos até o punto de que debilita algo tan importante como a conciencia sobre o racismo. Si os asasinatos masivos levados a cabo nos países do Leste de Europa foron causados en exclusiva pola tolemia xenocida do nazismo, deixa de haber problema. Si, pola contra, analízanse os feitos de forma rigorosa, o problema crece, porque estaremos a deixar desguarnecida a fronteira contra o racismo que aniña en moitos outros lugares fóra dos textos de Hitler. En Letonia, un 15% da poboación é de orixe rusa. Son máis de 300.000 persoas ás que se lles privou de nacionalidade porque os seus pais foron instalados alí por Stalin. Isto sucede en Europa.
.
En Letonia deixou de haber problema xudeu hai tempo, porque os mataron os nazis. Hai un problema dunha minoría externa, que non comparte a súa cultura cos autóctonos e que acabaron alí pola imposición do réxime comunista de Stalin. Un réxime contra o que loitaron os patriotas letons... apuntados ás unidades das SS.
En Letonia deixou de haber problema xudeu hai tempo, porque os mataron os nazis. Hai un problema dunha minoría externa, que non comparte a súa cultura cos autóctonos e que acabaron alí pola imposición do réxime comunista de Stalin. Un réxime contra o que loitaron os patriotas letons... apuntados ás unidades das SS.
.
Se nos achegamos a un país que xa vai tendo soleira na Unión Europea, Rumania, as cousas non van moito mellor. Rumania, gobernada polo mariscal Ion Antonescu, foi durante a II Guerra Mundial o máis firme aliado da Alemaña nazi. Naqueles tempos convulsos, miles de civís romaneses participaron en pogroms que causaron milleiros de vítimas entre os xudeus. Coa entrada na guerra contra a Unión Soviética, as tropas romanesas adqu
iriron un destacado papel na eliminación sistemática de 300.000 xudeus. Romaneses, pero tamén de Ucraína e outros países. Hoxe a memoria en Rumania elude con suavidade este capítulo da historia, como faino igualmente coa deportación masiva da súa poboación xitana. Xudeu, para Antonescu, significaba comunista. E ser patriota consistía, sobre todo, en ser anticomunista. Unha boa forma de xustificar o exterminio de grupos humanos completos para conseguir a recuperación de territorios como Besarabia. A memoria da ocupación soviética en Rumania tapou a memoria dos vergoñosos episodios de matanzas masivas que foron realizadas co beneplácito da poboación civil, entusiasmada coa construción da Grande Rumania, o seu gran soño nacionalista, que aínda pervive en moitos corazóns. Si se mira a Hungría, pódese ver como a memoria da opresión comunista tapou a da entusiasta colaboración civil contra os xudeus. O gran proxecto dunha Europa democrática, lugar das liberdades e das fronteiras rotas, conta con inimigos internos. Os nacionalismos, apontoados en falsificacións da memoria, en memorias que tapan outras memorias porque son máis cómodas e dixeribles, porque salvan a pureza das actuacións dos patriotas. O problema en Occidente é moito menor. Os franceses non parecen decididos a emprender un camiño de chovinismo ao saber que os bombardeos ingleses durante o desembarco de Normandía mataron a máis civís franceses que soldados alemáns, como mostrou Antony Beevor. A memoria da liberación tapou a da matanza. Como a memoria da fráxil resistencia antinazi tapou a do colaboracionismo de Vichy.
Se nos achegamos a un país que xa vai tendo soleira na Unión Europea, Rumania, as cousas non van moito mellor. Rumania, gobernada polo mariscal Ion Antonescu, foi durante a II Guerra Mundial o máis firme aliado da Alemaña nazi. Naqueles tempos convulsos, miles de civís romaneses participaron en pogroms que causaron milleiros de vítimas entre os xudeus. Coa entrada na guerra contra a Unión Soviética, as tropas romanesas adqu
iriron un destacado papel na eliminación sistemática de 300.000 xudeus. Romaneses, pero tamén de Ucraína e outros países. Hoxe a memoria en Rumania elude con suavidade este capítulo da historia, como faino igualmente coa deportación masiva da súa poboación xitana. Xudeu, para Antonescu, significaba comunista. E ser patriota consistía, sobre todo, en ser anticomunista. Unha boa forma de xustificar o exterminio de grupos humanos completos para conseguir a recuperación de territorios como Besarabia. A memoria da ocupación soviética en Rumania tapou a memoria dos vergoñosos episodios de matanzas masivas que foron realizadas co beneplácito da poboación civil, entusiasmada coa construción da Grande Rumania, o seu gran soño nacionalista, que aínda pervive en moitos corazóns. Si se mira a Hungría, pódese ver como a memoria da opresión comunista tapou a da entusiasta colaboración civil contra os xudeus. O gran proxecto dunha Europa democrática, lugar das liberdades e das fronteiras rotas, conta con inimigos internos. Os nacionalismos, apontoados en falsificacións da memoria, en memorias que tapan outras memorias porque son máis cómodas e dixeribles, porque salvan a pureza das actuacións dos patriotas. O problema en Occidente é moito menor. Os franceses non parecen decididos a emprender un camiño de chovinismo ao saber que os bombardeos ingleses durante o desembarco de Normandía mataron a máis civís franceses que soldados alemáns, como mostrou Antony Beevor. A memoria da liberación tapou a da matanza. Como a memoria da fráxil resistencia antinazi tapou a do colaboracionismo de Vichy. .
En España estamos mellor. Aínda que, si insistimos no camiño emprendido, non. A memoria de Badaxoz ten que tapar a de Paracuellos? A de Gernika ten que tapar a do exterminio de curas en Catalunya ou Castilla-La Mancha? Seremos capaces de abrir a fosa de Lorca sen dicir que Muñoz Seca o merecía? Hai tantos aspectos escuros na historia que só a Historia pode reconciliarnos coas distintas memorias. E facer de Europa un sitio habitable para moitos anos. Un sitio non da memoria, senón da verdade.
En España estamos mellor. Aínda que, si insistimos no camiño emprendido, non. A memoria de Badaxoz ten que tapar a de Paracuellos? A de Gernika ten que tapar a do exterminio de curas en Catalunya ou Castilla-La Mancha? Seremos capaces de abrir a fosa de Lorca sen dicir que Muñoz Seca o merecía? Hai tantos aspectos escuros na historia que só a Historia pode reconciliarnos coas distintas memorias. E facer de Europa un sitio habitable para moitos anos. Un sitio non da memoria, senón da verdade.
.
* Jorge Martínez Reverte é xornalista e escritor. O seu último libro é a "El arte de matar" (RBA).
* Jorge Martínez Reverte é xornalista e escritor. O seu último libro é a "El arte de matar" (RBA).
Comentarios