MEMORIA TAPA MEMORIA


Por Jorge Martínez Reverte
El Pais - 4.11.09
.
Enfrascados como estamos en España coa escavación de fosas apenas somos quen de mirar ao noso ao redor e ver como en Europa se dirimen, a conta doutras memorias, cuestións que poden ter consecuencias de grande envergadura. O de España é unha minucia á beira do que se vive no resto do continente. Un bo aviso foi a chantaxe do Goberno checo de Václav Klaus, quen conseguiu unha excepción para evitar as posibles reclamacións dos tres millóns de alemáns expulsados dos Sudetes ao final da II Guerra Mundial. A memoria da súa expulsión quedará sepultada pola memoria da anexión hitleriana en 1938. Algo similar sucedeu en Polonia.
.
Os exemplos multiplícanse. Porque ás accións da memoria sempre seguenlle accións na política que acaban marcando o rumbo de cada país. E os intereses son moitos. Tantos e tan dispares que poden provocar unha seria alteración da idea de Europa que os países máis occidentais compartían. Unha idea que se comeza a ver manchada polas herdanzas dos odios étnicos, das feridas sen cicatrizar e das accións ruines duns e doutros.
.
En Polonia, un grande cineasta, Andrej Wajda, estreou a súa película dedicada á matanza de Katyn, onde foi asasinado o seu pai. Nese bosque fronteirizo, as tropas soviéticas da NKVD exterminaron en abril de 1941 á flor e nata do Exército polaco. Máis de 15.000 oficiais foron asasinados, un a un, mediante o tiro na caluga por soldados de Stalin. Durante décadas, a versión oficial do réxime socialista polaco apuntouse á manipulación de que a matanza a realizaron tropas nazis. A Rusia de Putin segue sen recoñecer a responsabilidade de Stalin naquela atrocidade.
.
Wajda conseguiu devolver a Polonia ese pedazo de verdade que faltaba, escurecido por unha brutal política de simulación. Pero Polonia non está aínda libre das pantasmas daquela guerra. Aínda non asumiu, aínda non recuperou a memoria doutras atrocidades. Cando as tropas alemás invadiron a Unión Soviética en xuño de 1941, desatouse unha matanza sistemática de xudeus no país. A versión oficial durante anos foi que aquilo era responsabilidade dos nazis. E todos tranquilos. Pero as investigacións de historiadores demostraron que os asasinatos masivos comezaron a ser cometidos por cidadáns polacos con métodos similares aos do xenocidio ruandés: paus, coitelos, azadons, barras de ferro... foron os instrumentos cos que enardecidos campesiños deron mortes atroces a nenos, mulleres e homes sen distinción. Hai un pobo, Jedwabne, sobre o que o historiador americano Jan T. Gross investigou. Alí, en 24 horas, os 1.500 xentiles que o habitaban mataron aos 1.500 xudeus que foran os seus veciños durante séculos. En moitas localidades polacas producíronse feitos similares. E durante decenas de anos esta terrible verdade, esta terrible memoria, seguiu sen ser recuperada. Nesta ocasión non se debeu só á acción dun goberno autoritario, senón á complicidade dun pobo que non podía soportar a súa responsabilidade nunha atrocidade semellante. A verdade foi restablecida por xentes como Gross, pero esa verdade está adormentada na memoria polaca da guerra. Non é moi distinta a historia das Repúblicas Bálticas, de Lituania, Estonia e Letonia. En 1940, como consecuencia do pacto Molotov-Ribbentrop, os soviéticos invadiron o tres países e anexionáronos á URSS. E repoboaron en parte con campesiños de orixe soviética as novas repúblicas. Cando as tropas da Wermacht atacaron á Unión Soviética, moitos patriotas destas repúblicas recibiron ás tropas nazis con entusiasmo, e incorporáronse ás súas unidades de combate contra a URSS. Ás unidades de combate e ás unidades de exterminio. Non foron só os nazis dos grupos de acción, os Einsatzgruppen, os encargados de executar de forma masiva e primitiva (a balazos ou golpes de coitelo) aos xudeus que habitaban estes países. Forzas policiais e patriotas autóctonos formaron parte dos grupos asasinos que acabaron con 140.000 xudeus lituanos (o 85% dos existentes), 70.000 letons (case o 80%) e 2.000 estonianos (o 45%). Os cálculos foron realizados por historiadores tan serios como Timothy Snyder.
.
A memoria que prefigura a política nestas repúblicas atribúe estas matanzas ás tropas nazis, esquece a participación dos seus cidadáns, e achaca á presunta ideoloxía comunista dos xudeus o odio que serviu para acabar con eles. O grave da situación actual da polémica non é só que se está construíndo unha enorme falsificación histórica, senón que simplifica os feitos até o punto de que debilita algo tan importante como a conciencia sobre o racismo. Si os asasinatos masivos levados a cabo nos países do Leste de Europa foron causados en exclusiva pola tolemia xenocida do nazismo, deixa de haber problema. Si, pola contra, analízanse os feitos de forma rigorosa, o problema crece, porque estaremos a deixar desguarnecida a fronteira contra o racismo que aniña en moitos outros lugares fóra dos textos de Hitler. En Letonia, un 15% da poboación é de orixe rusa. Son máis de 300.000 persoas ás que se lles privou de nacionalidade porque os seus pais foron instalados alí por Stalin. Isto sucede en Europa.
.
En Letonia deixou de haber problema xudeu hai tempo, porque os mataron os nazis. Hai un problema dunha minoría externa, que non comparte a súa cultura cos autóctonos e que acabaron alí pola imposición do réxime comunista de Stalin. Un réxime contra o que loitaron os patriotas letons... apuntados ás unidades das SS.
.
Se nos achegamos a un país que xa vai tendo soleira na Unión Europea, Rumania, as cousas non van moito mellor. Rumania, gobernada polo mariscal Ion Antonescu, foi durante a II Guerra Mundial o máis firme aliado da Alemaña nazi. Naqueles tempos convulsos, miles de civís romaneses participaron en pogroms que causaron milleiros de vítimas entre os xudeus. Coa entrada na guerra contra a Unión Soviética, as tropas romanesas adquiriron un destacado papel na eliminación sistemática de 300.000 xudeus. Romaneses, pero tamén de Ucraína e outros países. Hoxe a memoria en Rumania elude con suavidade este capítulo da historia, como faino igualmente coa deportación masiva da súa poboación xitana. Xudeu, para Antonescu, significaba comunista. E ser patriota consistía, sobre todo, en ser anticomunista. Unha boa forma de xustificar o exterminio de grupos humanos completos para conseguir a recuperación de territorios como Besarabia. A memoria da ocupación soviética en Rumania tapou a memoria dos vergoñosos episodios de matanzas masivas que foron realizadas co beneplácito da poboación civil, entusiasmada coa construción da Grande Rumania, o seu gran soño nacionalista, que aínda pervive en moitos corazóns. Si se mira a Hungría, pódese ver como a memoria da opresión comunista tapou a da entusiasta colaboración civil contra os xudeus. O gran proxecto dunha Europa democrática, lugar das liberdades e das fronteiras rotas, conta con inimigos internos. Os nacionalismos, apontoados en falsificacións da memoria, en memorias que tapan outras memorias porque son máis cómodas e dixeribles, porque salvan a pureza das actuacións dos patriotas. O problema en Occidente é moito menor. Os franceses non parecen decididos a emprender un camiño de chovinismo ao saber que os bombardeos ingleses durante o desembarco de Normandía mataron a máis civís franceses que soldados alemáns, como mostrou Antony Beevor. A memoria da liberación tapou a da matanza. Como a memoria da fráxil resistencia antinazi tapou a do colaboracionismo de Vichy.
.
En España estamos mellor. Aínda que, si insistimos no camiño emprendido, non. A memoria de Badaxoz ten que tapar a de Paracuellos? A de Gernika ten que tapar a do exterminio de curas en Catalunya ou Castilla-La Mancha? Seremos capaces de abrir a fosa de Lorca sen dicir que Muñoz Seca o merecía? Hai tantos aspectos escuros na historia que só a Historia pode reconciliarnos coas distintas memorias. E facer de Europa un sitio habitable para moitos anos. Un sitio non da memoria, senón da verdade.
.
* Jorge Martínez Reverte é xornalista e escritor. O seu último libro é a "El arte de matar" (RBA).

Comentarios