MEMORIA DO EX DEPORTADO 44.904

Por Jorge Semprún

Non é fácil falar desde esta tribuna. Non o é para min, en todo caso. Non debe de selo, imaxínome, nesta ocasión, para ningún sobrevivente de Buchenwald. é unha honra, sen dúbida, que o ministro presidente do land de Turingia, Bernhard Vogel, convidounos a participar nesta solemne conmemoración. Pero no meu caso polo menos, a esa inmerecida honra engádese e contraponse un sentimento case angustiado de responsabilidade. Non só, nin sequera principalmente, porque este Nationaltheater de Weimar sexa un lugar privilexiado, único en certo xeito, da memoria política e cultural de Alemaña. O recordo das voces ilustres que aquí se fixeron ouvir, que aquí tiveron expresión e vixencia histórica, pode inhibir ou cohibir a calquera. Pero, con ser impresionante, non é o devandito recordo, devandito rastro histórico, o que máis aviva o sentimento de responsabilidade. O decisivo, a este respecto -para min, para o ex deportado 44.904-, o decisivo é previo mesmo á emoción que inevitablemente suscita esta histórica sala. O decisivo é a pregunta que teño que facerme a min mesmo, ao comezar a falar, e que tería que facerme en calquera lugar, non só en Weimar. é posible, é mesmo decente, tomar a palabra en nome dos desaparecidos? é lícito falar no silencio irremediable de tantos miles de mortos que tiveron a súa tumba nas minchas que coroan a cima do Ettersberg? Non sería un silencio meditativo a mellor homenaxe, o único realmente aceptable, a tanta morte silenciosa? Todos os sobreviventes, os reaparecidos, coñecemos esa tentación de silencio: esa tentativa de borrar, ou polo menos de difuminar, o escándalo sobresaltado dunha memoria repleta de horror, Mediante unha cura de silencio, unha paciente terapia do esquecemento. ás veces, sen dúbida, contra devandita tentación, opóndonos a nós mesmos, á nosa tentativa de reconstruírnos unha identidade sobre a amnesia deliberada; ás veces, en determinadas circunstancias privadas ou públicas, vímonos asaltados pola imperiosa urxencia do testemuño. Pola brusca necesidade íntima de falar, de volver exercer de testemuñas, de explorar a nosa memoria até as súas máis recónditos recunchos, para baleirala, purificarla, contando en voz alta todo o que sabemos acerca desta experiencia dos campos nazis, desa vivencia da morte. Así entre esa tentación de silencio e esa tentativa, por esencia interminable, de dicilo todo o máis verazmente posible articúlase a nosa existencia, desde aquel día de hai 50 anos en que a chegada dos tanques do III Exército de Patton ás inmediacións do campo de concentración permitiu a intervención final dos grupos de combate da resistencia clandestina, xurdidos súbitamente en armas en diversos puntos de Buchenwald. "é imposible contar, pero está prohibido calar", dixo algunha vez Elie Wiesel, sobrevivente de Auschwitz-Birkenau e do pequeno campo de Buchenwald.

Falarei, pois. Asumirei a responsabilidade de falar en nome de tanto silencio acumulado, de tanta morte silenciosa e anónima. Pero devandito silencio mortífero esixe de quen fale, de min neste caso, veracidade a toda proba. Esixe que non nos deamos por satisfeitos coa retórica da conmemoración compasiva, da autosatisfacción. Se non pasasemos eses límites, se non saísemos do contexto protocolario dunha conmemoración cerimoniosa, non alcanzariamos o noso obxectivo de hoxe. Hoxe, medio século despois da liberación de Buchenwald, o noso obxectivo é dobre, ao meu entender. Por unha banda temos que facer sobre o pasado unha reflexión crítica. Non podemos, en efecto, contentarnos co noso papel de vítimas nin co de heroes. Non podemos ser compracentes con estes papeis. Xa se sabe que ambos os evitan a mirada crítica, rexeitan o exame de conciencia autocrítica, heroes e vítimas son personaxes dunha peza, hieráticos, monolíticos, sen contradicións. A necesidade dunha reflexión crítica sobre o pasado faise aínda máis evidente, máis imperativa, se pensamos que o noso segundo obxectivo -primeiro en canto á súa importancia- é a transmisión dunha memoria histórica ás novas xeracións. Non so hoxe, está claro: ao longo de todo este ano do cincuentenario da derrota do nazismo e da liberación dos campos de traballo e de exterminio do arquipélago hitleriano, o noso obxectivo central reside no intento de realizar dita transmisión. De pouco serviría que nos reunísemos aquí, en Weimar-Buchenwald, e mañá en Bergen-Belsen, Ravensbrück, Neuengamme ou Dachau, entre nós, antigos heroes e antigas vítimas, para rememorar os nosos sufrimentos ou as nosas fazañas, encerrados na soidade arrogante do noso singular destino, absortos no incomunicable da nosa experiencia. De pouco servirían esta e outras conmemoracións, por solemnes e emotivas que sexan, senón fósemos quen de conectar coa mocidade europea, se non conseguísemos transmitirlle o esencial dunha experiencia de loita contra o mal radical que o nazismo encarnou historicamente. Transmitir o esencial para axudar a devandita mocidade a orientarse nas loitas de hoxe contra a purificación étnica e os fundamentalismos de todo tipo.

Para axudarlle a descualificar todas as ortodoxias, excluíntes, do pensamento correcto. Un gran historiador francés, Marc Bloch, que foi un especialista da Idade Media e tamén un gran resistente -morreu fusilado polos nazis en xuño de 1944-, escribiu un día que "é o presente quen expón e formula as cuestións do pasado, e é o pasado quen esclarece a estraña singularidade do presente". Esta é a relación que a nosa reflexión, o noso traballo de duelo e de memoria, debe establecer entre pasado e presente: esclarecer as incertezas do noso momento histórico europeo mediante ensinos do pasado e interrogar críticamente as experiencias daquel en función das esixencias do momento presente. Ou sexa, un traballo de actualización da memoria histórica e de memorización crítica da actualidade. Todo iso debe articularse convencidos, fácil de argumentar concretamente, de que o pensamento correcto do totalitarismo é o maior inimigo da memoria: pénsese na metáfora novelesca de George Orwell, naquel Ministerio da Verdade cuxo principal obxectivo era reescribir constantemente a Historia, en función dos intereses pragmáticos, cínicos, do presente. A esta responsabilidade xenérica, existencial, que procede do feito mesmo da supervivencia e que me obriga -trátase dun imperativo moral, en efecto- a atreverme a falar aquí en nome e en lugar de tantos miles de mortos, anónimos ou ilustres, engádese outra, doutro tipo, máis esixente aínda. E é que o deportado que eu fun, o número 44.904, era un mozo comunista de 20 anos que viviu a súa experiencia de Buchenwald, durante 16 meses, como militante da organización clandestina. Que traballou, ao terminarse o período de corentena, no bloque 62 do pequeno campo, na Arbeitsstatistik, ou sexa, nun dos centros neurálxicos do poder interno de devandita organización. Certamente, eu non formaba parte da troika dirixente do partido comunista español en Buchenwald, pero o feito de ser o único de todos os meus compañeiros que dominase a lingua alemá levoume a ocupar ese posto de responsabilidade.

Así puiden coñecer algúns dos problemas, algunhas das actividades, algúns dos segredos tamén, da resistencia antifascista en Buchenwald. Así puiden coñecer e tratar a algúns dos membros máis destacados da Nomenklatura comunista do campo, a algúns dos kapos vermellos que desempeñaron un papel decisivo na vida de Buchenwald. O feito de que os comunistas alemáns -en circunstancias históricas e ao longo de terribles peripecias que non é posible enumerar aquí- conquistasen o poder interno en Buchenwald, chegando a alcanzar un predominio case hexemónico; os problemas políticos e morais que expón o exercicio de devandito poder, xa que as actividades de resistencia antifascista só puideron desenvolverse no marco e baixo o manto dunha xestión racional, eficaz, da man de obra deportada, nas empresas da industria de guerra nazi (...) Hai xa 15 anos, eu mesmo elaborei parcialmente aquela materia histórica, de forma narrativa, nun retrospectivo intento de reflexión crítica, en Was für ein schöner Sonntag! (Que fermoso domingo!). Pero en 1980, ao escribir este libro, non coñecía, está claro, os traballos históricos que fixeron posibles a reunificación democrática de Alemaña ao permitir o acceso aos arquivos do SEDE [Partido Comunista da ex RDA] (...) De todas maneiras, e calquera que sexan os resultados de futuras investigacións, xa poden formularse -fareino agora brevemente, afrontando o risco dun posible esquematismo- algunhas conclusións sobre esta gran cuestión. En primeiro lugar hai que reafirmar a necesidade da resistencia antifascista. Non só da resistencia en xeral, en abstracto, como obvio imperativo moral. Hai que reafirmar a necesidade da resistencia mesmo nas condicións concretas de Buchenwald, dentro as estreitas marxes reais de manobra existentes, a pesar dos evidentes perigos de desviación moral que dita actividade entrañaba. Jacques Maritain, gran pensador católico da escola tomista, escribiu nun ensaio dos anos cincuenta, Les hommes et l'Etat: "En sociedades totalmente dominadas pola barbarie, por exemplo os campos de concentración, ou mesmo en determinadas condicións, moi particulares, como as da resistencia clandestina nun país ocupado, moitas cousas que foron, en canto á súa natureza moral, obxectivamente fraudes ou asasinatos ou perfidias nunha vida civilizada normal poden escapar á mesma definición e converterse, en canto á súa natureza moral, en cousas obxectivamente permitidas e eticamente boas". Así, pode considerarse que a resistencia antifascista organizada en Buchenwald polos comunistas alemáns foi moralmente lexítima e politicamente positiva. Dentro dos límites impostos pola situación obxectiva, permitiu desenvolver unha solidariedade internacional, despregar os principios e a práctica dunha moral da resistencia. Desde este punto de vista, a experiencia da organización comunista alemá de Buchenwald pode e debe ser asumida pola memoria histórica da Alemaña reunificada: forma parte da súa tradición de resistencia, do seu acervo de loitas contra o nazismo (...) Agora ben, e esta é a segunda conclusión que quería subliñar, aínda que fora moralmente lexítima e politicamente eficaz -desde o punto de vista, historicamente determinado, forzosamente parcial e partidario, dunha estratexia de resistencia-, a actividade antifascista dos kapos vermellos de Buchenwald e dos seus aliados de diversos países europeos nos comités clandestinos, ten que ser examinada críticamente, para medir con obxectividade os resultados obtidos e o prezo humano que custaron. é hora de romper coa retórica das mitoloxías de lexitimación seudouniversalista dun Partei-Geist que se disfraza de WeIt-Geist.

Pero esta cuestión non pode enfocarse só a nivel colectivo: tamén hai que abordala a nivel individual. O filósofo cristián Maritain, que xa citei, proseguía a súa argumentación dicindo que mesmo en situacións excepcionais como as dos campos seguía habendo medios xustos e medios inxustos na loita polos fins do humanismo e da fraternidade. Engadía que a liña de demarcación entre, uns e outros se desprazou. "A conciencia que aplica os. principios", dicía Maritain, "convértese no árbitro verdadeiro e deixan de selo as nocións abstractas situadas nun ceo platónico ou nun dicionario de casos xurídicos". (...) Cando falo desta reevaluación crítica do pasado -agardo que fique claro- estou a falar desde un punto de vista listórico: estoume a referir á mellor maneira de que a análise de devandito pasado sexa moral e politicamente eficaz, produtivo de conceptos e de valores, para a mocidade democrática europea de hoxe. Non estou a falar desde o punto de vista dunha acusación fiscal, dunha inquisición xurídica. Por crítico e obxectivo que resulte, é un traballo que só pode levar a cabo cun espírito de comprensión, de respecto. Mesmo de compaixón, diría. Hai que proceder, en suma, de forma radicalmente contraria á que utilizaron as autoridades políticas e policiacas da RDA, cando reabriron, nos anos cincuenta, e a remolque dos procesos espectaculares organizados en Praga, Varsovia e demais capitais do bloque soviético, as investigacións contra os kapos vermellos de Buchenwald, particularmente contra Ernst Busse, Erich Reschke e Walter Bartel Neste momento, desde esta tribuna só quero recordar brevemente a Reschke, a Busse, a Bartel. Coñecinos na Arbeitsstatistik de Buchenwald, onde viñan con frecuencia a discutir co kapo Willi Seifert, e tamén con Josef Frank, que era un dos seus adxuntos. Frank foi condenado á morte en Praga, no proceso de Rudolf Slansky. Foi aforcado e as súas cinzas esparexidas nunha deserta estrada nevada. Frank, Pepikou, como lle chamaban os seus compatriotas checos, confesou no xuízo traballar en Buchenwald para a SS e a Gestapo. Falsa confesión, desde logo, mentireira, arrincada mediante a tortura. Se Frank fose un axente do inimigo nazi, non estaría eu aquí hoxe, nesta honrosa e difícil tribuna. E é que a Frank pedinlle nunha ocasión, no ano 1945, que me axudase a organizar unha evasión planeada pola dirección clandestina dos comunistas franceses, proxecto que logo foi abandonado, pero que me levaría directamente á forca se Frank non fose un militante abnegado e honesto. No ronsel daquel proceso, Starisky, Ernst Busse e Erich Reschke foron inculpados e deportados a un campo do Gulag, de onde Reschke volveu, desfeito, ansioso dunha rehabilitación pública na RDA, que non se produciu. E Busse desapareceu en 1952 nun campo estalinista de Workuta (...) Willi Seifert, pola súa banda, kapo da Arbeitsstatistik, a pesar de ser directamente implicado pola falsa confesión de Frank, fixo carreira na Volkspolizei da RDA -a que prezo?, á conta de que?-, chegando ao cargo de tenente xeral e de ministro delegado do Interior. E sen dúbida é este destino o máis tráxico de todos os que recordei.

Hai algo máis absurdo, en efecto, máis innoble, para un antigo deportado, unha antiga vítima, que o feito de terminar a súa vida baixo un uniforme de verdugo? Pero o destino dos homes que acabo de mencionar, que loitaron aquí contra o nazismo, ao longo de oito terribles anos, tráxicos, fainos comprender que é imposible trazar unha fronteira hermética entre aquela experiencia, gloriosa e miserable, excepcional en todo caso, e os anos posteriores dunha Alemaña e un mundo divididos en dous bloques antagónicos. Ademais, poucos meses despois de que os últimos deportados antifascistas abandonasen Buchenwald inaugurábase no mesmo recinto o Speziallager Nr. 2 das forzas soviéticas de ocupación (...) Alemaña, dixen (ao recibir o Friedenspreis), é desde a súa reunificación, o único pobo de Europa que pode e ten que enfrontarse ás dúas grandes experiencias totalitarias do século XX: o nazismo e o estalinismo. Viviu ambas experiencias en corpo e alma e só poderá superalas se as asume críticamente e compensa, para o enriquecemento do futuro democrático de Alemaña. E a miña conclusión de entón, que agora quero recoller, era a seguinte: Buchenwald, ou mellor o binomio Weimar-Buchenwald, é o lugar histórico que mellor simboliza esta dobre tarefa: a do loito para asumir críticamente o pasado e a da elaboración dos fundamentos para un futuro europeo que impida os erros do pasado. Os actos destes días paréceme que representan un paso decisivo nese camiño. Un comezo alentador na tarefa indicada, cuxa importancia non pode subestimarse. Que o presidente Bemhard Vogel, que as autoridades do land de Turingia conviden a esta conmemoración a un estranxeiro como min, a un Rotspanier (español vermello) que. foi o deportado 44.904 do campo de Buchenwald, é unha proba máis do espírito aberto, democrático, europeo, que preside este cincuentenario e que garante o porvir do necesario labor de transmisión da memoria ás novas xeracións.

10 de Abril de 1995