Por César Vidal
Audaz científico, puxo o seu saber ao servizo da barbarie. Fixo de Auschwitz algo aínda peor que un campo de exterminio. A súa especialidade, a experimentación con xemelgos: os castraba, arrincáballes os ollos... Heroe de guerra condecorado, científico audaz, erudito antropólogo sen dúbida, Josef Mengele contaba con títulos dabondo como para ser obxecto do respecto dunha sociedade avanzada. Con todo, a súa vida deu un envorco cando abrazou o nacionalsocialismo alemán e se dedicou de maneira total á realización de experimentos que asegurasen a pureza da raza. A partir dese momento, un home novo e brillante iniciou o camiño para transformarse nun dos individuos máis sinistros do século XX. Sen dúbida, foi un home do seu tempo. En 1895 un cuarto de século antes do nacemento de Mengele, un coñecido texto de medicina alemán xa reclamaba o que eufemísticamente denominaba «o dereito á morte». En 1920 deuse un paso máis aló e discutíase o dereito e a obrigación estatal de eliminar a vida sen valor. Iniciouse unha discusión médicopolítica que, como sinalan G. L. Posner e J. Ware, persiste hoxe nas aulas da Universidade de Princeton cando se afirma que os pais debe
rían ter o dereito a aplicar a eutanasia aos fillos xa nacidos e con malformacións. O que resulta certo é que a esas alturas do século XX moi poucos pensaban que estaban transitando un esvaradío terreo moral. Pola contra, estaban seguros de estar servindo á Humanidade. O propio Josef Mengele non era unha excepción. Durante a adolescencia, abandonara o catolicismo, a relixión dos seus pais, para entregarse a unha corrente de activismo solidario que lle levou a afiliarse aos voluntarios da Cruz Vermella e a outras ONG de corte humanitario. Desexaba servir aos seus semellantes e iso levoulle a matricularse na facultade de Medicina e cursar estudos complementarios en antropoloxía. Como moitos mozos, ansiaba topar un esquema ideolóxico que lle permitise encaixar os datos que chegaban ate o seu corazón e a súa mente. Atopouno no nacionalsocialismo de Hitler non só porque era rabiosamente nacionalista senón, sobre todo, porque pretendía dar unha explicación científica á loita entre nacións e, especialmente, entre razas. Hitler sacara as consecuencias en aparencia pertinentes da teoría da evolución de Darwin e ate chegara á conclusión moi en boga no período de entreguerras favorable a modelar xeneticamente aos cidadáns dunha nación. A Mengele aquela amálgama entusiasmoulle e decidiu dedicarlle a súa existencia. Casado en 1938, non dubidou en presentarse voluntario ao estalar a Segunda Guerra Mundial, e fixo todo o posible por lograr a súa admisión nas SS, a unidade de elite nacionalsocialista que lograra desprazar ás primitivas SA. En xuño de 1941, Mengele achábase servindo en Ucraína encargado xa de tarefas relacionadas co exterminio dos xudeus. Debeu de demostrar unha especial competencia porque non tardaron en condecorarle coa cruz de ferro de segunda clase. Apenas uns meses despois, xa en 1942, mentres combatía coa División Viking das SS, outorgáronlle a cruz de ferro de primeira.
rían ter o dereito a aplicar a eutanasia aos fillos xa nacidos e con malformacións. O que resulta certo é que a esas alturas do século XX moi poucos pensaban que estaban transitando un esvaradío terreo moral. Pola contra, estaban seguros de estar servindo á Humanidade. O propio Josef Mengele non era unha excepción. Durante a adolescencia, abandonara o catolicismo, a relixión dos seus pais, para entregarse a unha corrente de activismo solidario que lle levou a afiliarse aos voluntarios da Cruz Vermella e a outras ONG de corte humanitario. Desexaba servir aos seus semellantes e iso levoulle a matricularse na facultade de Medicina e cursar estudos complementarios en antropoloxía. Como moitos mozos, ansiaba topar un esquema ideolóxico que lle permitise encaixar os datos que chegaban ate o seu corazón e a súa mente. Atopouno no nacionalsocialismo de Hitler non só porque era rabiosamente nacionalista senón, sobre todo, porque pretendía dar unha explicación científica á loita entre nacións e, especialmente, entre razas. Hitler sacara as consecuencias en aparencia pertinentes da teoría da evolución de Darwin e ate chegara á conclusión moi en boga no período de entreguerras favorable a modelar xeneticamente aos cidadáns dunha nación. A Mengele aquela amálgama entusiasmoulle e decidiu dedicarlle a súa existencia. Casado en 1938, non dubidou en presentarse voluntario ao estalar a Segunda Guerra Mundial, e fixo todo o posible por lograr a súa admisión nas SS, a unidade de elite nacionalsocialista que lograra desprazar ás primitivas SA. En xuño de 1941, Mengele achábase servindo en Ucraína encargado xa de tarefas relacionadas co exterminio dos xudeus. Debeu de demostrar unha especial competencia porque non tardaron en condecorarle coa cruz de ferro de segunda clase. Apenas uns meses despois, xa en 1942, mentres combatía coa División Viking das SS, outorgáronlle a cruz de ferro de primeira. EXTERMINIO RÁPIDO
A finais de 1941 as altas xerarquías nazis tomaron a decisión de converter Auschwitz, ata ese momento un campo secundario, nun centro de exterminio diferente. Nel combinaríanse o traballo escravo propio de campos como Mauthausen ou Dachau, copiados do modelo soviético, co exterminio rápido e directo dos campos da denominada Operación Reinhard como Treblinka ou Sobibor. Así, mentres empresas como a Farben se lucraban coa suor dos deportados, proseguiríanse as matanzas de xudeus que, a xuízo dos nazis, non se sucedían coa amplitude e rapidez suficientes. Antes de iniciarse a guerra, Hitler intentara pór en funcionamento un programa de eutanasia que non puido levar a cabo polas protestas denodadas das igrexas católica e evanxélica. Arquivouse o plan á espera de tempos mellores. Ese momento chegara. Auschwitz ía conve
rterse no laboratorio de experimentos xenéticos que permitisen mellorar a raza. Para levar a cabo esta sofisticada tarefa precisábanse homes con coñecementos científicos e cando un dos seus antigos profesores propuxo a Mengele como colaborador a idea foi aceptada sen problemas. Desde maio de 1943 a xaneiro de 1945, o doutor Mengele desenvolveu en Auschwitz un labor que alcanzou unha das máis repugnantes cimas da barbarie humana. Se xamais mostrou malestar, se podía asubiar música de Puccini mentres experimentaba con seres humanos, se era quen de ordenar a morte de milleiros de persoas sen sufrir un simple calafrío debeuse ao feito de que estaba convencido de que a súa labor era boa para o desenvolvemento científico da raza. A fin de contas, estaba sentando as bases dunha enxeñería xenética da que, segundo el, só se podían esperar beneficios. A súa especialidade foron os experimentos con xemelgos. Non lle cabía dúbida algunha de que aqueles seres tan similares ofrecían un campo de observación privilexiado para analizar como se podían reproducir determinadas calidades ou defectos corporais. Os xemelgos eran asignados primeiro ao barracón 14 do campo F de Birkenau un barracón coñecido como «o Zoo» e logo eran destinados ao hospital B2F do campo de Auschwitz. Así, máis de 250 parellas de xemelgos, na súa maioría nenos, foron sometidas a sesións nas que se lles ataba con correas a frías mesas de mármore e a continuación procedíase, xeralmente sen anestesia, a manipularlles a columna vertebral e a inxectarlles ou extirparlles os ollos ou os órganos internos. Non resulta estraño que, por exemplo, puidese coser por detrás e as bonecas a dous xemelgos e a continuación lavarse as mans con xabón perfumado mentres asubiaba unha melodía alegre ou seleccionar día tras día aos presos que chegaban a Auschwitz indicando os que debían ser enviados directamente ás cámaras de gas. Non se limitou a estes labores o seu traballo. Interesado no xeito de lograr que as razas inferiores controlasen a súa natalidade, realizou probas de esterilización. A súa preferida foi a utilización de raios X, un método co que castrou a unha media de 90 parellas ao día. Todo realizouno coa meticulosidade dun funcionario responsable. Por exemplo, cando se declarou en Auschwitz unha epidemia de tifus optou por detela eliminando aos posibles portadores da enfermidade e o 25 de maio de 1943 enviou ás cámaras de gas a 507 xitanos e 528 xitanas. Noutra ocasión fixo queimar vivos a 300 nenos ao aire libre. Durante o verán de 1944, en Auschwitz se gaseaban 9.000 xudeus ao día nun esforzo por acelerar o exterminio. En paralelo, a súa colección de ollos humanos cravados na parede aumentaba, e o número de métodos utilizados para arrincar a vida aos reclusos. Aínda que estaba orgulloso do seu labor, Mengele procurou manter un silencio sepulcral sobre ela. Antisemita furioso, un xudeu quitoulle unha noiva durante a época da universidade pero non parece, con todo, que deixase que se transparentaran sinais de satisfacción ou regodeo pola matanza que estaba levando a cabo. Con todo, a súa esposa Irene debeu percibir algo no curso dunha das ocasións nas que se atoparon durante a guerra porque solicitou o divorcio convencida de que o seu marido estaba levando a cabo actividades claramente inconfesables. El casou entón coa súa cuñada Martha, viúva do seu irmán Karl, nun intento de salvagardar a herdanza familiar. En xaneiro do 45, Mengele viuse obrigado a deixar Auschwitz ante o avance soviético. Para esa data ao redor dun millón de persoas atoparan a morte no campo por mor das cámaras de gas, o fame, o traballo extenuante, as enfermidades...
rterse no laboratorio de experimentos xenéticos que permitisen mellorar a raza. Para levar a cabo esta sofisticada tarefa precisábanse homes con coñecementos científicos e cando un dos seus antigos profesores propuxo a Mengele como colaborador a idea foi aceptada sen problemas. Desde maio de 1943 a xaneiro de 1945, o doutor Mengele desenvolveu en Auschwitz un labor que alcanzou unha das máis repugnantes cimas da barbarie humana. Se xamais mostrou malestar, se podía asubiar música de Puccini mentres experimentaba con seres humanos, se era quen de ordenar a morte de milleiros de persoas sen sufrir un simple calafrío debeuse ao feito de que estaba convencido de que a súa labor era boa para o desenvolvemento científico da raza. A fin de contas, estaba sentando as bases dunha enxeñería xenética da que, segundo el, só se podían esperar beneficios. A súa especialidade foron os experimentos con xemelgos. Non lle cabía dúbida algunha de que aqueles seres tan similares ofrecían un campo de observación privilexiado para analizar como se podían reproducir determinadas calidades ou defectos corporais. Os xemelgos eran asignados primeiro ao barracón 14 do campo F de Birkenau un barracón coñecido como «o Zoo» e logo eran destinados ao hospital B2F do campo de Auschwitz. Así, máis de 250 parellas de xemelgos, na súa maioría nenos, foron sometidas a sesións nas que se lles ataba con correas a frías mesas de mármore e a continuación procedíase, xeralmente sen anestesia, a manipularlles a columna vertebral e a inxectarlles ou extirparlles os ollos ou os órganos internos. Non resulta estraño que, por exemplo, puidese coser por detrás e as bonecas a dous xemelgos e a continuación lavarse as mans con xabón perfumado mentres asubiaba unha melodía alegre ou seleccionar día tras día aos presos que chegaban a Auschwitz indicando os que debían ser enviados directamente ás cámaras de gas. Non se limitou a estes labores o seu traballo. Interesado no xeito de lograr que as razas inferiores controlasen a súa natalidade, realizou probas de esterilización. A súa preferida foi a utilización de raios X, un método co que castrou a unha media de 90 parellas ao día. Todo realizouno coa meticulosidade dun funcionario responsable. Por exemplo, cando se declarou en Auschwitz unha epidemia de tifus optou por detela eliminando aos posibles portadores da enfermidade e o 25 de maio de 1943 enviou ás cámaras de gas a 507 xitanos e 528 xitanas. Noutra ocasión fixo queimar vivos a 300 nenos ao aire libre. Durante o verán de 1944, en Auschwitz se gaseaban 9.000 xudeus ao día nun esforzo por acelerar o exterminio. En paralelo, a súa colección de ollos humanos cravados na parede aumentaba, e o número de métodos utilizados para arrincar a vida aos reclusos. Aínda que estaba orgulloso do seu labor, Mengele procurou manter un silencio sepulcral sobre ela. Antisemita furioso, un xudeu quitoulle unha noiva durante a época da universidade pero non parece, con todo, que deixase que se transparentaran sinais de satisfacción ou regodeo pola matanza que estaba levando a cabo. Con todo, a súa esposa Irene debeu percibir algo no curso dunha das ocasións nas que se atoparon durante a guerra porque solicitou o divorcio convencida de que o seu marido estaba levando a cabo actividades claramente inconfesables. El casou entón coa súa cuñada Martha, viúva do seu irmán Karl, nun intento de salvagardar a herdanza familiar. En xaneiro do 45, Mengele viuse obrigado a deixar Auschwitz ante o avance soviético. Para esa data ao redor dun millón de persoas atoparan a morte no campo por mor das cámaras de gas, o fame, o traballo extenuante, as enfermidades...FOI DETIDO
Facía xa meses que Mengele figuraba na listaxe de criminais de guerra que os Aliados desexaban xulgar e executar. Ate foi apresado por unha unidade norteamericana, pero o barullo da posguerra era tan acusado e a 
posibilidade de utilizar unha identidade falsa tan obvia, que logrou saír do centro de detención. O primeiro que fixo foi regresar á zona soviética e recoller todos os seus papeis relacionados cos experimentos humanos. Durante algúns anos permaneceu en Alemaña con nome suposto. Cando o servizo secreto israelí capturou a Adolf Eichmann e conduciuno a Xerusalén para ser xulgado, resultou obvio que a operación se repetiría con Mengele. Pero non houbo oportunidade porque os seus perseguidores só tiñan unha foto que non era súa e que os despistou durante anos. Nas décadas seguintes, só vería en dúas ocasións ao seu fillo Rolf. A primeira tivo lugar nos anos 50 en Suíza, e entón díxose ao neno que o home que estaba ante el era o seu «tío Fritz». A segunda foi en Brasil, en 1977, e estivo motivada por un desexo de Rolf por comprender ao seu pai. Non o conseguiu e a cita estivo chea de frialdade (o escritor alemán Peter Schneider narrou esa historia, que foi levada ao cine en Papa Rue Alguem 5555, con Charlton Heston como Mengele pai). Ate chegar a ese punto, o nazi había percorrido medio mundo. Tras Suíza, veu Uruguai (onde contraeu matrimonio en 1958) e logo Paraguai, desde onde pasou a Brasil na década dos 70. Os seus últimos anos foron difíciles e sinistros. Mentres Ira Levin convertíao en protagonista dunha novela (Os nenos do Brasil, que sería levada ao cine con Gregory Peck no papel do médico), Mengele seguía sen dar o menor sinal de arrepentimento. Sen compañía, concibiu nos últimos tempos un namoramento dirixido cara á súa anciá criada. A muller rexeitou ao taciturno personaxe e el afundiuse nunha depresión que, practicamente, chegou ata o final da súa existencia. O 6 de xuño de 1985, tras abrirse a súa tumba en Sao Paulo, puido darse por concluída a súa persecución. Con todo, ninguén se atreveu a afirmar que, finalmente, fíxose xustiza.
posibilidade de utilizar unha identidade falsa tan obvia, que logrou saír do centro de detención. O primeiro que fixo foi regresar á zona soviética e recoller todos os seus papeis relacionados cos experimentos humanos. Durante algúns anos permaneceu en Alemaña con nome suposto. Cando o servizo secreto israelí capturou a Adolf Eichmann e conduciuno a Xerusalén para ser xulgado, resultou obvio que a operación se repetiría con Mengele. Pero non houbo oportunidade porque os seus perseguidores só tiñan unha foto que non era súa e que os despistou durante anos. Nas décadas seguintes, só vería en dúas ocasións ao seu fillo Rolf. A primeira tivo lugar nos anos 50 en Suíza, e entón díxose ao neno que o home que estaba ante el era o seu «tío Fritz». A segunda foi en Brasil, en 1977, e estivo motivada por un desexo de Rolf por comprender ao seu pai. Non o conseguiu e a cita estivo chea de frialdade (o escritor alemán Peter Schneider narrou esa historia, que foi levada ao cine en Papa Rue Alguem 5555, con Charlton Heston como Mengele pai). Ate chegar a ese punto, o nazi había percorrido medio mundo. Tras Suíza, veu Uruguai (onde contraeu matrimonio en 1958) e logo Paraguai, desde onde pasou a Brasil na década dos 70. Os seus últimos anos foron difíciles e sinistros. Mentres Ira Levin convertíao en protagonista dunha novela (Os nenos do Brasil, que sería levada ao cine con Gregory Peck no papel do médico), Mengele seguía sen dar o menor sinal de arrepentimento. Sen compañía, concibiu nos últimos tempos un namoramento dirixido cara á súa anciá criada. A muller rexeitou ao taciturno personaxe e el afundiuse nunha depresión que, practicamente, chegou ata o final da súa existencia. O 6 de xuño de 1985, tras abrirse a súa tumba en Sao Paulo, puido darse por concluída a súa persecución. Con todo, ninguén se atreveu a afirmar que, finalmente, fíxose xustiza.
Comentarios