Cuba, Israel e a Revolución

Por Fabián Glagovsky*

Entrevista a Haim Hayet, un xudeu de orixe cubana e actualmente militante na esquerda en Israel. A entrevista fálanos sobre as relacións entre a comunidade xudía cubana, o Estado de Israel e Cuba antes e despois da revolución. Haim Hayet naceu en 1939 na Habana, Cuba. Alí creceu como un mozo xudeu cubano, formouse educativamente e traballou como mestre. Haim desde mozo militou nun movemento xuvenil sionista de esquerda. En 1960, case dous anos logo da revolución de Fidel Castro, emigrou a Israel con 21 anos para vivir nun kibbutz. 

Pero Haim nunca perdeu o contacto coa illa e os seus desenvolvementos políticos. A súa militancia dentro do movemento de esquerda israelí mantivo o seu interese e proximidade cos procesos políticos cubanos, a pesar das diferenzas políticas entre os dous países por mor da Guerra Fría. Nesta entrevisa, Haim conta como era ser xudeu na época de Batista e na da Revolución Cubana; a relación do réxime cubano coa comunidade xudía e o movemento sionista; e a relativa e semi-clandestina apertura que Cuba realizou a partir dos anos noventa nas súas relacións diplomáticas con Israel. Contrariamente ao que farían pensar as continuas declaracións antiisraelíes nos medios cubanos, Haim cóntanos que a realidade é bastante distinta.

-Cal era a súa ocupación en Cuba?

-De que vivía? Eu era mestre no Colexio Autónomo do Centro Israelita de Cuba, do cal fun alumno. Cando me graduei era só primaria. Despois xa comezou a haber secundaria e cando volvín do majón (o majón é un ano educativo en Israel que os mozos xudeus que participan de grupos sionistas realizan xeralmente aos 18 anos) en 1956/7, seguín ensinando no Colexio. Había nese tempo un sheliaj (enviado dunha agrupación xuvenil sionista) de Hashomer Hatzair, Vili Kornitzky, ou Zeev Sodram, ese era o nome israelí. E nese entón os shlijim (plural de sheliaj) tiñan que vivir de algo, non era como agora. Entón el foi mestre nesa escola e era moi capaz e despois introduciu aos graduados do majón para ensinar as materias xudías e hebreas. Entón estiven toda esa época traballando e estudando, activando no movemento Hashomer Hatzair. Fun líder dos mozos (rosh ken), secretario. E houbo un tempo ate no que o sheliaj que estivo nese último tempo foi Yosef Haran que era o pai de Smadar Haran de Nahariya (quen sufriu o atentado terrorista perpetrado por Samir Kuntar no ano 1979 no que morreu o seu marido e as súas dúas fillas). Smadar estivo na Habana de nena. E entón o sheliaj marchou e eu estiven practicamente toda a época da Revolución como substituto seu dirixindo o movemento.

-Cantos xudeus había no Colexio Autónomo do Centro Israelita e en Cuba neses tempos?

-Eu creo que na escola, nos mellores tempos, cando xa había bacharelato e primaria e secundario, non había máis de 400 a 500 alumnos. Había outra escola, o Tajkemoni. Unha escola semi-relixiosa. A comunidade xudía de Cuba nunca foi unha comunidade moi relixiosa. Era xudía nacionalista, como a arxentina. Como en toda América Latina, de feito. Moi pouca xente observaba os preceptos relixiosos estritamente. Poderíallos chamar "laicos-ortodoxos" (porque a ortodoxia ou movemento maioritario en Cuba eran os laicos). Ou inclusive ateos-ortodoxos. Eu creo que a poboación xudía de Cuba nunca chegou a ser maior a 15.000 persoas. Pero non se sabe con certeza, porque de feito había moita xente que estaba no interior da illa. Estou falando de xente coñecida. Esa era a poboación da comunidade.

-Como era a vida da comunidade durante a época de Batista?

-Mira, vouche a contar como se forma a comunidade xudía en Cuba. En realidade, o primeiro xudeu de Cuba chegou con Colón no "Descubrimento de América". Pero a primeira comunidade foi de xente norteamericana que chegou a Cuba co exército norteamericano cando foi a guerra contra España en 1898. E eles crearon o United Hebrew Congregation. Pero era unha comunidade moi, moi pequena. Os que chegaron despois foron xudeus do Imperio Otomán: de Turquía, os Balcáns, Bulgaria, Iugoslavia. Ou sexa que eran sefaradíes de verdade, auténticos, falaban en ladino. Eles crearon a comunidade Shevet Ajim. E a década do 20, logo da Primeira Guerra Mundial empezaron a chegar en cantidades os xudeus da Europa Oriental. E eles chegaron de Rusia, de Ucraína, de Bielorrusia, de Lituania, de Polonia. Que, en efecto, son as mesmas épocas en que estes mesmos xudeus fixeron aliá (inmigraron) a Israel, da xente que foi a Arxentina e da gran inmigración xudía que houbo nos USA. Ao pecharse en Estados Unidos as cotas de ingreso foi que comezou a chegar xente a Cuba. Por exemplo o caso dos meus pais, que eran solteiros e coñecéronse en Cuba. Eles estaban camiño á familia nos EEUU e eses eran viaxes que demoraban moito. No camiño pechouse a cota e dixéronlles "váianse a Cuba"

-Dixéronlles "só por un tempo"

-Si e Cuba é o máis cerca que hai a USA. E así quedou a comunidade xudía cubana maioritaria, que se compón dos que viñeron deses países, ou sexa, xudeus azkenazíes. Logo incorporáronse a esas comunidades xudeus que viñeron antes e despois do Holocausto, da Segunda Guerra Mundial.

-Entón a comunidade xudía cubana caracterizábase polo variado da súa cultura?

-Si, pero non so da súa cultura. A súa ideoloxía tamén. De feito, moitos dos xudeus que chegaron de Europa Oriental viñeron imbuídos pola revolución bolxevique, por todas as ideas sociais que existían naquel entón. A tal punto que un dos fundadores do Partido Comunista en Cuba era xudeu (Fabio Grobart). E xa existían nese momento dúas comunidades. Estaba o Centro Israelita, que era xente sionista e tamén moitos bundistas, é dicir na súa raíz eran bundistas. E estaba o Yiddishe Volks Center, ou sexa o Centro Popular Xudeu, que era xente que estaba máis ligada á cuestión socialista, comunista, que -naquel entón, anos 40- estaba en auxe. Ademais, coa influencia da Segunda Guerra Mundial tamén vían á Unión Soviética como a que liberara aos xudeus dos campos de concentración nazis, a responsable pola guerra anti-fascista.

-E a relación de membros da comunidade xudía co socialismo trasladouse logo ao movemento comunista cubano?

-O fundador do Partido Comunista, que despois tamén fundou a Central de Traballadores de Cuba (a C.G.T. cubana) era ese mesmo xudeu que nomeei antes, Fabio Grobart; ese era o nome que el adoptou. O seu nome de pila era Avremel Simjovich. E cando en 1953 o Partido Comunista -que nese entón chamábase Partido Socialista Popular- foi ilegalizado por Batista, a Fabio Grobart sacárono de Cuba e estivo preso un tempo. E el pasou toda esa época en Checoslovaquia e cando ocorreu a revolución volveu a Cuba. De feito foi un dos ideólogos que conduciu cara á transición ao comunismo en Cuba. O papel que el tiña era de redactor da revista ideolóxica de Cuba. Pero houbo moitos pero moitos xudeus que loitaran contra [o quinto presidente cubano Gerardo] Machado na década do 20 e contra a intervención norteamericana.

-Toda a comunidade xudía comezou como unha comunidade proletaria. Comunidade de xente pobre, xente de traballo?

-E de esquerda. Ou sexa que nese sentido existía esa orixe. Claro que cando -logo da Segunda Guerra Mundial- cambiou a situación económica e houbo un auxe na comunidade, entón houbo tamén un movemento do xudaísmo organizado cara ao centro e cara á dereita. Quedaron moi poucos na esquerda. A esquerda tiña unha escola, co mesmo nome que na Arxentina, Sholem Aleijem e un diario en yiddish e tiñan ese centro cultural (o Centro Popular Xudeu) no que facían teatro e diferentes actividades. Paralelamente estaba o Centro Israelita, que eran máis numerosos, e que eran de centro-esquerda e despois transformáronse en dereita. E en xeral a comunidade identificábase co sionismo, e no momento en que mellorou a situación económica terminouse a cuestión de esquerda ou dereita. Como se pode definir no aspecto económico á comunidade xudía cubana antes da revolución? Os xudeus, a partir dun comezo proletario, foron aos poucos concentrándose na capa da clase media, media-alta. Especialmente a xente concentrouse no comercio, pero estaban ben situados. Era unha clase media alta. Non eran o que nós hoxe en día coñecemos como xente apoderada, rica, eses eran os españois, os que tiñan terras. Non, o xudeu estaba concentrado nese estrato comercial. E a aparición de profesionais xudeus comezou despois, coa miña xeración e a do meu irmán, é dicir a segunda xeración de inmigrantes, pero non eran moitos. 

-Que se pode dicir do movemento sionista cubano nos anos cincuenta? 
Había un movemento sionista moi desenvolvido. De esquerda e de dereita. Pero non se podían desenvolver moito estas cuestións ideolóxicas. É dicir, non había dentro dos movementos xuvenís, por exemplo, unha cousa así como de discusión aberta de dereita ou esquerda porque o ambiente (da ditadura de Batista) non o permitía. Entón tratábase dunha identificación con Israel, cada un co seu partido en Israel. E eran só movementos educativos, e ao final só os bogrim [os mozos de 17, 18 anos dos movementos sionistas], cando pensaban en facer aliá ou non facer aliá, trataban tamén as cuestións ideolóxicas diferenciais. Pero por exemplo, Hashomer Hatzair era o movemento xuvenil máis forte e máis antigo. Data da época en que se fundou tamén en Arxentina, a principios dos anos trinta, fins dos vinte. Estaba o Betar que era moito máis pequeno. E nos anos 50 creouse tamén o Hanoar Hatzioní. Iso era o que había. Pero había tamén unha Unión Sionista que agrupaba a todos, moi activa. Así como unha actividade moi forte do Keren Kayemet, Keren Hayesod e a WIZO. Ou sexa que se facía moito. Antes da fundación do Estado de Israel había un Comité Prol-Palestina Xudía, coa participación de personalidades cubanas, Ofelia Domínguez e outros. Paralelo a todo iso, non nos podemos esquecer que a Cuba chegou o barco San Luís con refuxiados xudeus de Alemaña apenas antes do comezo da Segunda Guerra Mundial e non o deixaron desembarcar. Nin en E.E.Ou.U. nin en Cuba. Na votación da ONU de 1947 Cuba votou en contra da Partición. Agora, a xente di que non era por razóns anti-xudías ou anti-sionistas, senón que os árabes pagáronlles máis, déronlles máis coimas. Pero o caso é que ate o triunfo da Revolución en Cuba non había unha legación diplomática israelí. É dicir, as relacións diplomáticas israelís ate a Revolución consistían dun consulado cun cónsul de honra. Non había un embaixador. A pesar diso a relación con Batista era boa. A comunidade tiña moi boas relacións con Batista e non só con Batista senón con todo o réxime. Coa policía, cos bombeiros... Había un xudeu chamado Borrej que tiña un café-restorán na Habana vella, e el había estado no cárcere, xunto coa xente que nun tempo opúxose a Machado e co tempo esta xente converteuse nos xefes de policía, en época de Batista. E Borrej arranxaba todas as multas e as cuestións e era o contacto da comunidade co réxime. Por exemplo houbo unha época na que houbo moitos incendios de negocios?

-intencionados?

-Ti o dixéches, non eu! E o que facía os contactos cos bombeiros para recibir o seguro era ese señor. Había tamén unha anécdota coa súa filla. Todos os anos o Keren Kayemet (o Fondo Nacional Xudeu para axudar á fundación do Estado de Israel) facía en Cuba a elección da Raíña Ester, na festa de Purim. E había un baile. Agora, a elección non era tanto por beleza senón por quen era a señorita que vendía máis bonos e traía máis diñeiro para o KKL. O mecanismo de envialos estaba moi desenvolvido, mandábase constantemente diñeiro a Israel. E un ano, quizais dous anos antes da caída de Batista quen logo estivo tamén na voda dela esta rapariga foi candidata a ser a Raíña Ester e por suposto que foi electa. Pero o curioso é que habían varias rúas de negocios de xudeus: Muralla, Bernaza, como no Once ou Vila Crespo en Bos Aires. Entón en Cuba había un sistema de policías de posta, policías que andaban pola rúa e facían a rolda. En cada rúa había un policía que estaba fixo alí. E nese ano os policías ían de negocio en negocio vendendo bonos para esta muller nas rúas xudías. E dicían "estamos vendendo bonos para a túa paisana, como non vas comprar?" E todo o mundo, por suposto, compraba os bonos do KKL que lle sumaban puntos a ela. Ese ano foi a marca de venda de bonos para o KKL. Agora, desgrazadamente o fin deste señor non foi bo. Durante a revolución entrou xente ao café. Non se sabe se xente revolucionaria ou xente revolucionaria que estaba ligada a problemas con el, ou que foran damnificados, e entraron ao café, onde el estaba sempre sentado. E diante da muller cribárono a balazos, matárono. Pero antes, sempre que había un problema na comunidade, ían a el e arranxábano. E por suposto que o seu restaurante na Habana vella estaba sempre cheo. Pero seguramente cada tanto habían problemas. Cada tanto habían cuestións, moi poucas, pero aquí e alí algúns raparigos da comunidade foron apresados pola policía; polo Capitán Ventura que era o esbirro máis grande de Batista na Habana. E o señor que nomeei antes tiña contactos con Ventura. Pero non sempre axudaba porque Ventura unha vez díxolle -e isto foi vox pópuli na Comunidade- "mira, se esta persoa que a túa queres liberar é marihuanero, se é chulo, ou matou a alguén ou violou a alguén, e é un un fillo de puta eu sóltocho deseguido. Sen problemas. Pero se é revolucionario..." e de feito era un tema un pouco difícil porque naquel tempo ser novo era xa automaticamente ser considerado revolucionario. Pero doutra banda, a comunidade xudía non se metía tanto en política, a diferenza do tempo posterior dos Tupamaros, en que houbo moita xente. Na revolución non houbo participación de xente xudía fóra dun, dúas ou tres, algo moi mozo. Ou como Enrique Oltusky, que despois foi Ministro de Comunicacións. Pero era unha persoa que vivía no interior e que estaba apartado do judaísmo e da comunidade. Como cambian as relacións diplomáticas entre Israel e Cuba a partir da revolución? -Como che contei, antes da revolución non había embaixada, había só un consulado. Coa Revolución iso cambiou. Pode ser que cambiou por unha razón persoal, pero estas cousas non cambian soamente por cuestións persoais. Ou sexa, sucederon dúas cousas. Por unha banda o consulado elevouse ao rango de legación. Chegou da Arxentina un ministro pleni-potenciario, é dicir, un enviado extraordinario como Embaixador a establecer as relacións (entre Israel e Cuba). Chamábase Yoel Baromi; doutra banda, saíu de Cuba a legación, como embaixada pero non chegaba a tanto, aínda que era na práctica unha embaixada para Israel. E o que abriu a Embaixada en Israel a fins do ano 1960, en Hertzlía Pituaj [un suburbio de Tel Aviv], chamábase Ricardo Zuvirana e Lobo. En realidade o seu nome orixinal era Reijard Wolf. Wolf é Lobo e Reijard é Ricardo. Zuvirana era o apelido da muller e el incorporouno para darlle máis importancia. Non sei se aínda o é, pero chegou a ser Viceministro de Relacións Exteriores. Fai catro anos el estaba de embaixador de Cuba en París.

-Que relación tiña este señor con Fidel Castro?

-El era da familia Lobo, que eran os produtores azucreiros individuais máis grandes de Cuba antes da Revolución. Pero el era yeque, é dicir, xudeu alemán. Un comunista de salón. E axudou financieramente a Fidel na Revolución. Coa axuda financeira del foi que Fidel comprou o Granma, o barco para a invasión que fallou, pero quedaron os doce e aí empezou todo. Entón cando a revolución triunfou, din -eu non estiven alí- que Fidel lle dixo, "que é o que ti queres?" para agradecerlle. E el díxolle "eu quero que me nomees embaixador de Cuba en Israel".

-E vostede coñeceuno?

-Por suposto. Era un viejito moi, moi boa xente. Teño un conto de cando el chegou. Eu era parte dun kibbutz. Estiven 15 anos no kibbutz Gaatón. Era parte dun garín (núcleo pioneiro) uruguaio, mexicano e cubano. Entón a xente díxome: ?Haim, invita ao embaixador cubano, pola Revolución, e todo iso, bla, bla, bla?. E inviteino e el dixo que ía vir. Entón nese tempo, no kibbutz o comedor era pobre e non habían moitas cousas. Pero fixeron unha mesa especial para el, e preparáronse e entón chegou o home e toda a xente do garín esperábao alí no kibutz, imbuída do espírito da Revolución, toda a xente socialista que axudou. E veu un Cadillac. E a xente miroume. E do Cadillac baixouse un viejito (nese entón era un viejito, sabes, nós tiñamos veintitantos anos, entón imaxínome que el debe ter naquel entón menos do que eu teño hoxe en día, un viejito). Bo, recibímolo ben pero logo fomos ao club todos os latinoamericanos e o vello empezou a falar e resultou que fala un español yeque, un español alemán, cun acento? cando se foi, a xente queríame matar: "Que nos trouxeches, o embaixador da Cuba revolucionaria?" Se é un vello, que non ten barba e con acento alemán. ¡E en Cadillac! O Cadillac con chofer que era o símbolo do imperialismo norteamericano. Había en Israel, naquel entón, só dous Cadillac: o del e o do embaixador norteamericano. Pero este señor comprou a vila (caserón) que está aínda alí en Hertzlía Pituaj, e todo o seu diñeiro deuno para o Fondo Wolf. E todos os anos na Knesset o Primeiro Ministro e o Voceiro outorgan unha bolsa con diñeiro doado polo embaixador da Cuba Revolucionaria aquí en Israel. Este señor faleceu acá e está enterrado no kibbutz Gaash. El e a súa muller.

-E en xeral, as relacións entre Cuba e Israel eran boas?

-Había unha gran simpatía na Revolución por Israel.

-E grazas a que Israel era o kibbutz?

-Iso era o que simbolizaba a Israel. Israel estaba considerado tamén como un país pequeno, que loitou contra o imperialismo británico e triunfou. E era socialista. O kibbutz, a Histadrut [a poderosa confederación de sindicatos israelís]. Todo o que foi e o que non é hoxe en día. E inclusive houbo unha gran simpatía por Israel que se evidenciou nas relacións diplomáticas. En efecto, a relación diplomática con Israel durou en Cuba ata o ano 1973, a diferenza do resto dos países comunistas. Todos os demais países comunistas -fóra de Cuba e Rumania- romperon as relacións con Israel en 1967. E Cuba fíxoo recentemente en 1973 e non pola Guerra de Yom Kippur que é o que a xente cre. Senón por cuestións de realpolítik. Fidel quería ser o líder da Tripartita, -recordas?- do movemento de Países Non-Aliñados. O Terceiro Mundo. Entón había un congreso dese movemento en Alxeria. E Fidel quería ser o presidente do congreso. Entón os alxerinos e o resto dos países árabes que eran parte do movemento dixéronlle que tendo relacións con Israel non ía poder ser. Por tal motivo, Fidel rompeu as relacións diplomáticas con Israel. E foi Presidente do congreso por un tempo. O movemento sionista en Cuba foi legal ata o ano 1978. Ou sexa, ata por moito máis tempo. Chegaron delegados de Cuba ao Congreso Sionista. Delegados que foron co beneplácito de Fidel, do goberno, porque se non, non saían de Cuba. Ata o ano 1978. -É dicir que a aliá era permitida ata 1978? -Non. Non, a aliá non era permitida porque non había quen quixese vir e facer aliá. Ou sexa a maioría da xente xudía foise para Miami, cando aínda se podía saír. Cando eu saín no ano 1960 estaba todo aberto, podíase saír. Cuba pechouse logo da Bahía de Cochinos, en 1961. O que quería ata ese entón podía saír. Eu ata saín cos meus pais, fixen aliá. Fixen aliá, non me fun de Cuba. Hai unha diferenza, é dicir, chegou a miña quenda de facer aliá. Ti sabes que naquel entón, ou se facía aliá ou eras traidor e botábanche do movemento. Hoxe as cousas cambiaron. E entón, un paréntese, xa no ano 1947 houbo un garín aliá de Hashomer Hatzair acá a Israel, aos kibbutzim. Que foi promovido por xente que na súa maioría chegou na Segunda Guerra Mundial de Bélxica a Cuba; fortaleceron o movemento Hashomer Hatzair en Cuba, e no 46, 47 fixeron aliá, despois de que se terminou a guerra. Algúns se foron de volta para Bélxica e outros fixeron aliá. En 1948 houbo un garín aliá de Hashomer Hatzair dirixido ao kibbutz Gaash. Dúas persoas aínda quedan en Gaash, varios morreron, varios fóronse. E doutra banda, houbo xente que veu de parte de Betar no barco Altalena. Ou sexa que houbo xudeus de Cuba, na súa maioría sefaradim, que viñeron acá a loitar na Guerra de Independencia. Eles non sabían que o Altalena viña tamén por outras razóns. Un deles inclusive era un raparigo xornalista cubano de cor que se converteu ao judaísmo. Chamábase Primitivo Ramírez. El casou logo cunha xudía e a filla estudou comigo na escola e ata estivo no Hashomer Hatzair. E el estivo na guerra e regresou a Cuba, non caeu na cuestión do Altalena. Houbo outros que alcanzaron ata a loitar na Haganá. É certo que aos xudeus que facían aliá escribíanlles no pasaporte cubano a palabra ?repatriado?? O meu pasaporte non di iso e escoitei esa historia como referida á xente do primeiro garín que fixo aliá, en 1947-8. Pero nunca o vin. En todo caso, fose algo moi positivo, ?Cuba recoñece que a patria dos xudeus é Israel?. Isto dáme pé para un conto moi interesante. Cando eu saín de Cuba, a tnuá [Hasomer Hatzair] seguía funcionando. E estando acá, en 1961 chámanme un día do secretariado do Kibbutz Artzi. Dinme que veña a Gaatón, que hai un asunto para discutir. Parece que a xente que quedou en Cuba, os bogrim, - que tiñan 16, 17 anos, porque nós con 18 fixemos aliá- comunicáronse, escribiron unha carta dicindo que a situación era que todas as familias xudías estaban abandonando o país. E había tamén rumores sobre a imposición do servizo militar obrigatorio e todos estaban saíndo. Entón os janijim íanse. E eles querían presentar a disxuntiva: ou seguían mantendo a tnuá e podería darse o caso que os pais levásenllos á forza porque eran menores de idade, ou que querían vir de aliá todos xuntos. E vir eles todos xuntos significaba pechar Hashomer Hatzair. E decidiuse que virían, e así foi que se pechou a tnuá, non por outra cousa. Porque a escola xudía seguía funcionando alí, como ?Colexio Albert Einstein?. Cando a Revolución chegou ao poder, o Ministro de Educación Armando Hart, dixo que non había mellor xesto que facer que cambiarlle o nome á escola xudía (que se chamaba ?Colexio Autónomo do Centro Israelita? a ?Alberto Einstein, un ilustre xudeu?, e que se recibisen alí tamén alumnos non xudeus, que ata entón non pasaba. E a escola seguiu funcionando. Existe aínda, pero non hai xudeus, case non hai. Os bogrim viñeron e foron ao kibbutz Shejeiam. A gran maioría ata o día de hoxe están acá. Inclusive un caeu nun atentado no Tzomet Meguido. E son xente de esquerda, de Hashomer Hatzair. Son sionistas. Falabamos da relación entre Cuba e Israel logo da Revolución? Bo, había unha relación excelente. Primeiro, persoalmente, nos primeiros meses da Revolución, a maioría dos meus compañeiros de estudo volveron da serra, ?comandantes?. E eles sabían quen era eu. Nós tiñamos discusións case todas as noites no aula magna, despois do estudo. Porque houbera folga de estudos. Cando a Revolución chegou ao poder, renováronse os estudos e déuselle posibilidade a todos os que non terminaron os estudos pola folga de continuar. E eu falei sobre o kibbutz e sobre o socialismo israelí e houbo publicacións no diario do exército rebelde, o diario oficial, varios suplementos sobre o kibbutz. Como exemplo para a reforma agraria de Cuba, que foi unha das primeiras cousas que se fixeron. E o kibbutz era un dos exemplos que se discutiron. Os avións que viñeron a Israel a principios de 1961 trouxeron cincocentos xudeus de Cuba. Nos avións de Cuba. E á volta moitos destes mozos non quedaron, fóronse a Miami. Pero os avións volveron de Israel a Cuba con cabras, obsequio do Kibbutz Artzí, como contribución á Revolución. E xunto con eles, foi, Itzjak Silver, que chegara no primeiro garín. Aínda vive no kibbutz Gaash. El é inclusive maior que eu, así que tivo relacións con xente do tempo de Fidel na Universidade. Houbo técnicos agrícolas de Israel que foron para Cuba, tamén do noso kibbutz. Os primeiros foron alí como expertos no tema de cítricos. Mira, houbo unha relación moi boa, ata que romperon as relacións diplomáticas en 1973. -Ou sexa que a Guerra dos Seis Días (1967) non afectou para nada as relacións? -Non. Ademais hai que entender que en privado dise unha cousa, e en público outra. En política exterior, Cuba está dun lado e nós (Israel) estamos do outro. Ou sexa nós temos ese problema tamén non soamente con Cuba, senón con outras partes do mundo. É dicir, o que ten animosidad contra os EEUU, por carácter transitivo, como dicimos en matemática, tena connosco tamén. Pero non é unha cousa que se traslade ao privado. Non hai antisemitismo en Cuba. Ou sexa, é só unha cuestión de Política exterior dun país con outro. Ti como latinoamericano podes entender iso. Porque América Latina ten unha ?conta? co Norte. E hai algo similar agora con Chávez, aínda que non se pode comparar perfectamente, porque as figuras que xogan alí son completamente diferentes. Pero está a situación complicada con Chávez porque non é Fidel. Fidel tiña moi claros os límites. Ao principio da Revolución houbo un enviado de Cuba que veu acá a Israel a comprar armas. Fidel mandouno. E ao final non comprou porque non atopou o que quería. Os cubanos volvíanse tolos polas Uzis [metralladoras israelís]. Uns cantos amigos meus que baixaron da serra, quitáronlle ao exército de Batista as Uzis. Dicían que lla compraron a Bélxica, pero bo, ti sabes como é iso? tamén Somoza tiña? E os meus amigos quitáronllas ao exército e viñan e dicíanme ?oe mozo, ti tesme que conseguir unha Uzi porque iso? é o mellor que hai!? Bo, é só unha anécdota. Ao final non compraron armas en Israel, pero os cubanos querían. E Israel estaba disposto a venderlles, e isto ocorreu despois de que comezaron os problemas nas relacións diplomáticas entre os dous países. Como é a vida dos xudeus en Cuba a partir da Revolución? Nos últimos tempos, a Revolución deulle un trato preferente aos xudeus en Cuba. Eu chámoo "discriminación positiva". Ou sexa, o xudeu en Cuba recibe "comida especial para o culto", comida kasher, nas festas. Nesa comida kasher veñen cousas que o cubano non come nunca na súa vida. Como sabes, hai problemas en Cuba de racionamento. Iso por unha banda. Por outro, ultimamente deixaron saír xente para Israel.

-Como é iso, os xudeus cubanos poden facer aliá?

-Mira, imos empezar. Nos anos noventa, un amigo do movemento que faleceu, David Roth, viaxou a visitar Cuba. Saíu de aí antes da Revolución, era do kibbutz Birma e atopouse cuns cantos raparigos, estudantes que querían vir vivir acá, a Israel. Naquel tempo, Cuba estaba pechada, non se podía saír de Cuba. E el volveu e nós tiñamos como un grupo dentro de MAPAM [partido político de esquerda en Israel], de xente que viñera de Cuba que tiñamos unha dobre misión, unha era preocuparnos pola comunidade de alá, e a outra, ver como mellorar as relacións con Cuba. El contounos iso e ese grupo do que formabamos parte, con el e Mónica Pollak, unha arxentina que era a representante de MAPAM na Internacional Socialista, fixemos contacto con Margarita Zapata, que é neta de Emiliano Zapata, o bigotudo mexicano revolucionario. Fidel Castro, cando estaba en México, quedaba na casa dos Zapata. E ela era como unha afillada de Fidel. Ti sabes que en América Latina un padriño é como un pai. Non é como un sandak [padriño] acá. E Margarita Zapata di que de feito por halajá [lei tradicional xudía] ela é xudía porque a súa avoa era xudía. E ate pola Lei de Retorno pode facer aliá.

-A avoa xudía era a que estaba casada con Emiliano Zapata?

-Si. Unha das que estaba casada? ja, ja, ja. Parece que o tipo era un bo bandido. Ela estaba nese tempo en París como representante dos Sandinistas na Internacional Socialista e contactámola. Ela dixo: "eu vou arranxar iso". Foi a Cuba, falou con Fidel e enviou a autorización para que esas catro persoas sairan. Despois seguiu o asunto e ela foi a que auspiciou o arranxo entre a Axencia Xudía e o Goberno Cubano e o goberno cubano é Fidel, Para a aliá do xudaísmo de Cuba ate o día de hoxe, iso continúa. Agora ben, naquel tempo non se podía saír. Hoxe en día todo cubano pode saír de Cuba. Tes só dúas condicións: primeiro que nada ter un país que che dea visado para recibirche. E hai hoxe en día so dous países que dan visado aos cubanos: un é Estados Unidos. Non suficiente, paréceme que dá 10 mil ao ano ou algo así. E o outro país é Israel para xudeus, para vir a Israel.

-Como pode ser que ningún país no mundo dun visado para cubanos?

-Non dan, non queren. Non queren que veñan esas persoas. E a Estados Unidos entran e incorpóranse, quizais a Miami. Dez mil por ano, non sei se son dez mil pero non é suficiente.

-E como saen de Cuba?

-Por voos, en avión simplemente. Hai voos da Habana a Miami. Con xente que vén e xente que sae. Había outro país máis que tamén daba visas pero non se que pasou? Mira é un problema, porque a outra condición é que saes sen nada. Non che podes levar nada de nada de Cuba. E no momento en que aplicas por un visado tes que deixar de traballar. Connosco non hai problema, coa xente que xa é certificada xudía non hai problema porque os axudamos. Entón deixas de traballar e sales sen nada.

-Porque non tes aforros?

-Mira non se se non tes aforros, porque nun momento pensabamos que os xudeus da Unión Soviética saían tamén sen nada e fíxache? Pero estes de verdade veñen sen nada, porque eu véxoos acá e realmente saen sen nada. Pero os xudeus están relativamente beneficiados en Cuba. Teñen unha relación moi boa. Tiña eu tamén unha boa relación co que era presidente da comunidade, o Dr. Nider. El era un empregado do goberno, é dicir que el recibía un soldo do Ministerio de Culto. Hai unha cousa así que se chama Ministerio De Culto en Cuba, a partir da visita do Papa. E Nider estaba a cargo da aliá e de todo. O que está a cargo agora é o neto que é o vicepresidente. Entón, fíxache que cando iso empezou no ano 1992, falábase de que en Cuba había ao redor de 800 xudeus. Daquel entón a hoxe fixeron aliá preto de 900 xudeus. Xudeus e os seus cónxuxes, os que poden vir pola Lei do Retorno. Cando preguntas hoxe cantos xudeus hai en Cuba, eles falan hoxe de 1.500 xudeus. Que significa, xente que se foi convertendo? É bo ser xudeu, sabes... Ja, ja, ja. Non todos son halájicos, pero hai moitos que os converte un rabino conservador que vai alá desde Chile de cando en vez. O Joint tamén traballa alá. Hai un sheliaj oficial do Joint.

-Ou sexa que o sionismo volve estar legalizado?

-Non exactamente. Non é sionismo. É judaísmo. O sionismo segue sendo ilegal. Pero hai moito turismo, moita xente de Israel que vai visitar Cuba. Agora as cousas son moi ambiguas. É cuestión da situación, como che dixen antes, (oficialmente é unha cousa pero en privado outra). A aliá segue. Veñen de cando en vez, de pouco. Veñen grupos cada ano, vén agora un grupo de 10 raparigos por Birthright? e eles non saen sen que o goberno de Cuba saiba. E Birthright é a Israel. A comunidade xudía de Canadá págalles o terzo (da viaxe) que ten que pagar a comunidade (a viaxe é gratis para os mozos). O outro terzo é pagado polo Goberno de Israel, así que son cousas que pasan entre os dous países e doutra banda na ONU e en cuestións de política pois, escoitas un discurso diferente.

-Que pensa agora que vai pasar co réxime?

-Mira, cando había a gran euforia de que Fidel Castro renunciaba, que vai haber cambios, comunicáronse comigo de aquí da prensa e televisión e eu díxenlles que a euforia esa era un pouco prematura. Primeiro que nada, el non desapareceu do mapa. Díxoo na súa columna semanal, en Granma, chámase "Reflexións do Compañeiro Fidel" ou algo así. E el di que vai seguir escribindo alí e que el agora se vai a ocupar de ?ideoloxía ?e que esa vai ser o arma coa cal el vai contribuír á revolución. E vaise a referir ao que está pasando e espera que o escoiten. Agora, el pasoulle o mando a Raúl fai un ano e medio. Eu imaxínome que o fixeron agora na época das eleccións porque xa está todo controlado. Raúl non é ?irmán de Fidel Castro.? É irmán pero tamén el é alguén polos seus propios méritos. El loitou na serra desde o principio. El foi marxista antes que Fidel. El foi todo este tempo comandante do exército. Ou sexa que el ten os seus propios méritos. E imaxínome que as cousas están controladas? non é que se acabou todo como a xente de Miami esperaba. A cousa segue. Van haber cambios no sentido económico, penso. Hai unha nova xeración que está máis decatada das cousas que están pasando no mundo. Unha xeración que se criou dentro da revolución. Pode ser que haxa unha apertura económica ao estilo Chinesa. Agora a xente di, por exemplo, que Cuba non é máis comunista que China. Ou que Corea do Norte. E en Cuba non hai máis problemas de Dereitos Humanos que en China ou que noutros lugares. E depende? mira, se os gobernos dos EEUU fosen intelixentes eu recomendaríalles a eles que fixesen unha apertura. O mercado natural para Cuba é o Norte, E.E.Ou.U. Pasemos a outro tema. De que traballou unha vez que estivo acá? Eu fixen moitas cousas. Estiven quince anos no kibbutz Gaatón. Fun mestre en aliat hanoar. Centralicei o galiñeiro do kibbutz, a produción de polos de carne. Ao principio traballei en bananos. Porque cando estiven no majón, no kibbutz Ein Shemer, traballei na plantación de bananos. No garín de aliá veu xente que estivo comigo no majón e cando eu estaba por chegar -eu cheguei máis tarde porque me quedei na tnuá en Cuba máis tempo, eles dixeron no kibbutz: "vén unha persoa que sabe traballar perfecto en bananos". Baixei do barco e ao outro día xa estaba entre os bananos. Logo estiven no galiñeiro e, máis tarde, no movemento de mocidade como mestre e madrij. E estiven un ano de econom, responsable da cociña, do orzamento, cando en Gaatón había cociña (hoxe xa non hai). Estiven de sheliaj de Hashomer Hatzair en Chile, dous anos e medio e Noar Vejalutz na época de Allende. Saín cando veu o golpe de Pinochet porque me denunciaron. Denuncioume un líder xudeu, non quero entrar en detalles? e saín a tempo, porque me viñeron a buscar e naquel entón aos que buscaban non saían. Estiven de sheliaj despois en Panamá; volvín de sheliaj a Panamá para vender os Bonos de Israel, o que se chama na Arxentina ?amigos de Israel?. Traballei no Bank Hapoalim. Nunha Kupat Jolim (Obra Social). Fun director administrativo dun centro de investigación médica no Hospital Beilinson. Fun secretario da organización nacional de MAPAM. Fun electo ao executivo da Organización Sionista Mundial fai dez anos. E fun xefe do Departamento de Hagshamá. Eu fixen ese departamento porque antes non existía. E agora son membro do executivo sionista pero sen carteira, xa fai un ano e medio ou dous anos. Son ademais membro da Executiva Nacional do partido Meretz. Pero iso non é traballo, é actividade política. E estou de xubilado e avó full time. Dos meus netos o máis novo cumpriu o sábado dous anos, o outro catro, a que vén sete, despois teño tres de quince e un de dezasete. Tiña catro fillos, agora teño tres. Un fillo morreu nun accidente de mergullo no ano 1991. Un fillo traballa no Ministerio de Relacións Exteriores. Hoxe en día el está representando ao Ministerio na comisión que se ocupa da familia dos soldados secuestrados por Hezbollah. Estivo na Haia hai pouco. Outro fillo é o Director Xeral da Universidade dos Mormones en Xerusalén. El non é mormón, pero é empregado administrativo. Porque esa universidade non funciona como outras, cada semestre vén un grupo de cen alumnos, a estudar sobre o Próximo Oriente. Teño un fillo que traballa nunha compañía de Hi-Tech, el e a muller, e é piloto reservista. O fillo que morreu tamén era piloto de combate. Somos de esquerdas todos. Somos xente de paz. Somos sionistas. Somos xudeus. Pero somos tamén humanistas. Somos persoas e somos israelís.

-Pensa volver a Cuba?

-Non o sei, estase organizando unha viaxe, as miñas janijim [alumnos], os máis novos. Aqueles que che contei que cando viñeron para Israel pechouse Hashomer Hatzair en Cuba. E queren organizar un grupo para ir de visita. Quizais para principios do ano que vén, porque agora vai facer moita calor. Mira, en Cuba para visitar, a xente que non sabe no verán vai moita calor, de xullo a outubro é a época dos ciclóns e non ten nada de chiste estar aí e que che veña un furacán. Entón a mellor época comeza desde xaneiro a abril que é menos húmido. E ás veces baixa a onda de frío desde o norte e chega tamén a Cuba.