O LEGADO TROSKISTA SOBRE A CUESTIÓN XUDEA

Por Xosé Gutierrez Alvarez

A procedencia hebrea é inherente a todas as grandes herexías modernas, a súa presenza é evidente no ámbito marxista e anarquista, e podese dicir que moi especialmente no que veuse a chamar “trotskismo”. A cuestión xudea foi, desde moi cedo, un tema primordial na historia do socialismo ruso. O "affaire Dreyfus” conmoveu aos líderes revolucionarios, e a actuación "a tumba aberta" de Emile Zola, entusiasmoulles. Sábese que Lenin levaba a foto do novelista francés na súa carteira cando faleceu, e Trotsky o recoñeceu como un modelo nas súas conversas de Patzcuaro con Breton. Tamén en Rusia houbo un caso similar, o de Beylis (do que o lector topará novas na novela de Bernard malamud, "O home de Kiev", sobre a que existe unha relativamente interesante adaptación fílmica dirixida por John Frankenheimer con Alan Bates, fronte ao cal a esquerda reaccionou con plena unanimidade, o mesmo que na denuncia dos "progroms", un dos deportes favoritos do zarismo máis militante. Durante a guerra civil, a condición hebrea de Trotsky converteuse nunha das motivacións máis manidas da propaganda contrarrevolucionaria (que afundaba as súas raíces na tradición dos "progroms", tan propio do zarismo), e a revolución rusa foi homologada pola dereita internacional como a expresión máis perversa de "a conspiración xudia internacional"; logo foi a burocracia estalinista a que non dubidou en atizar os sentimentos antisemitas contra a oposición de esquerda, amplamente nutrida por homes e mulleres de procedencia xudea (detalle que o estalinismo non esqueceu de subliñar, as veces sob o concepto de “cosmopolitas”, ou sexa o contrario que “nacional”) unha distinción que logo se reproduciría amplamente no movemento "trotskista" internacional, lembranza que nos anos sesenta a LCR francesa os seudónimos hebreos eran numerosísimos.

Trotsky ofreceu algunhas suxestivas reflexións sobre a cuestión, en especial nunha entrevista ao diario "Der Weg" (México), e á axencia telegráfica xudea. Pero a principal achega histórica do trotskismo sobre este problema corresponden ao xudeu polaco Abraham Léon, morto aos ventiséis anos en Auschwictz. León foi un ardente militante das mocidades socialistas sionistas (Hachamer Hazoir) en Bélxica, onde a súa familia, sionistas da pequena burguesía, establecérase desde 1928 despois dunha efémera estadía en Palestina (e previa persecucións sufridas no seu país natal). Atraído polo trotskismo dende 1936, toma definitivamente tal opción con ocasión dos "procesos de Moscova", aínda que seguiu mantendo as súas conexións co sionismo. Obviamente, ambas opcións --o internacionalismo e o nacionalismo xudeu- provocáballe non poucas contradicións, e durante un tempo tratou de topar unha argumentación marxista que lle permitise resolvela.

A pesar das penosas condicións en que se desenvolvía a Resistencia belga baixo a ocupación alemana, e as pesadas tarefas que asumira na pequena sección belga da IV Internacional, cuxa historia se confunde con súa propia. En condicións nada sinxelas, León conseguiu reunir unha vastísima documentación sobre o pasado e o presente recente dos xudeus. Na súa obra "A concepción materialista da cuestión xudea", Léon topa na explicación social dos xudeus na súa tradición relixiosa e da conservación do xudaísmo, e elabora a teoría da pobo-clase, xa suxerida por Marx e por Max Wéber. Esta idea convértese nunha clave indispensábel para a comprensión do papel xogado ao longo da historia polos xudeus, e contribúe ao desenvolvemento dunha alternativa á súa situación de miseria, unha situación que naqueles intres se enfrontaba a maior represión dunha historia milenaria, e fronte á cal a pequena internacional mobilizouse con tanta vehemencia como dificultades.

León conclúe que no cadro do capitalismo decadente, non existe ningunha solución á cuestión xudea, e que o sionismo, como todos os nacionalismos, unhas ideoloxías pequeno burguesas na época imperialista, ficaba condenado a converterse nun instrumento en mans do capitalismo internacional. Por motivos obvios, a obra non foi publicada ate 1946. Existe unha coidada edición (EDI, París, 1968) revisada e presentada por Máxime Rodinson, con textos complementarios de Trotsky, Deutscher e E. Germain (Mandel). Existe unha tradución española (de Jorge Abelardo Ramos), que foi editada nos anos sesenta, e que tivo unha reedición de Zafra de Buenos Aires, alá por 1975.

Despois da IIª Guerra Mundial e do coñecemento da "Shoah" (Holocausto), esqueceuse unha controversia que atravesou a historia do socialismo, a que trataba de responder á pregunta, pode darse unha síntese entre o xudaísmo e o socialismo?. Durante un século, o movemento obreiro en xeral e o marxismo en particular trataron de responder a este interrogante exposto desde a xudeídade por xeracións de intelectuais e militantes xudeus, especialmente implicados nas correntes máis avanzadas da clase obreira. E fixérono desde Marx a León nunha reflexión en absoluto pechada, senón que pola contra, abarcou innumerables prismas.

Por unha parte, os teóricos tradicionais da II Internacional, ao concebir a historia como unha liña "progresista" sen interrupción na tradición dos Ilustrados, identificaron socialismo coa asimilación dos xudeus. En Europa oriental, onde os "progroms" eran bastante habituais, desenvolveuse un socialismo yiddish que subliñaba a pertenza destes a unha historia e unha cultura diferenciada; esta tradición afundía as súas raíces nos mitos bíblicos. Dentro dun apartado inclasificable, Walter Benjamín propuxo reinterpretar o materialismo histórico ao van do mesianismo xudeu, conformando no seu conxunto un debate sobre o que aquí carecemos de datos.

Pero o proxecto de emancipación non se concretou (este foi un dos maiores fracasos da revolución rusa, un dos maiores crimes do estalinismo), e sen embargo, si un xenocidio contra o cal --isto esquécese-- unicamente rebeláronse unhas minorías diante da indiferencia dos benpensantes en xeral.

Ao longo da súa convulsa traxectoria, a Cuarta produciu estudos e reflexións sobre toda esta cuestión en obras como a de Natham Weinstock, nunha obra xa clásica "O sionismo contra Israel" (Fontanella, BCN, 1967, tr. Francisco J. Carro), que serviría de alimento teórico para unha nova xeración de xudeus non sionistas e na que se ofrece un minucioso repaso das diversas posicións socialistas (L'Espai Marx reproduciu na súa páxina o apartado dedicado a Lenin), unha obra sobre a que habería que volver, e que no seu día contribuíu decisivamente a novas “conversións” xudaícas ao marismo revolucionaro.

Máis recentemente hai que rexistrar a de Enzo Traverso, "Lles marxistes et a question juive2 (A Breche,1980, cun prólogo do recoñecido helenista e intelectual comprometido Pierre Vidal-Naquet que nos deixou non hai moito). Traverso é un dos historiadores e ensaísta máis lúcidos da nosa época, e está sendo editado entre nós un tanto solapadamente, ou sexa sen o recoñecemento que merece. Aínda que as actuais circunstancias non permitiron que este libro de Traverso fose editado entre nós coma o de Weinstock (no mesmo ano que a edición francesa), pódense topar outras obras súas temáticamente próximas como "A historia desgarrada. Ensaio sobre Austwicz e os intelectuais" (Herder, BCN, 2001), e "O totalitarisme. Història d'un debat" (Universitat de València, 2002).

Na mesma tradición trotskista sitúase Michel Warschawski, intelectual xudeu, como Deutscher, fillo dun recoñecido rabino (Meir Warschawski), e uns dos máis recoñecidos activistas a favor dunha alternativa binacional para Israel, membro fundador do Centro Alternativo de Información de Xerusalén, cronista habitual da rexión na prensa trotskista internacional (e na revista Viento Sur), do que Catarata-Vento Sur deu a coñecer, "Israel-Palestina: a alternativa da convivencia binacional" (Madrid, 2002), na que chama a construír xunto un "soño andaluz", ou sexa unha rexión na que árabes, xudeus e cristiáns convivan binacional, pacífica e creativamente. Warschawski é moi publicado tanto na revista como na web de Viento Sur.

Desde unha perspectiva árabe pero que toma como referencia a Deutscher hai que salientar o vigoroso ensaio de Tarik Alí, "O choque dos fundamentalismos. Cruzadas, yihads e modernidade" (Alianza, Madrid, 2002, tr. María Corniero), unha edición que ten o selo de distinción dos grandes traballos de Isaac Deutscher (amplamente evocado como referente), e que incide lucidamente no debate sobre o "choque de civilizacións", na situación internacional ao tempo que efectúa unha revisión árabe laica do fundamentalismo islámico, e do mundo despois do día que "cambiou o mundo", do 11-09-01, tema sobre o que temos ao alcance unha película homónima na que, entre outras, salienta a achega de Ken Loach.