Eu vivo intensamente o enorme fracaso do pobo xudeu na historia. O Holocausto foi, aparte do fracaso dos alemáns e da Europa culta, un profundo fracaso noso, que eliximos vivir como entidade dentro doutros pobos sen entender que clase de interacción xerabamos desa maneira. De xeito que para min, a historia xudía é unha historia que encerra un fracaso colosal.
Unha entrevista de Mario Wainstein:
O noso encontro, nun café de Haifa, comezou case de contado cun apaixonado intercambio de ideas en torno á literatura hebrea moderna, e máis especificamente: á xeración literaria que precede á súa. A gravación comeza xa con afirmacións acerca do realismo e o simbolismo, o que case quere dicir eles e nós".
Yehoshúa, móstrase decepcionado, case diría enoxado, polo feito de que a xeración anterior á do ¨48 desapareza da conciencia popular. Eu arrisco os nomes de Brenner e Gnessin para rebatelo, aínda que sexa parcialmente, pero el me contesta con Barash, Bercovich, Berdichevski, Kabak, Cear, ''toda unha xeración que caeu no esquecemento''. A conversa continúa agora en torno ao hebreo e o seu desenvolvemento, quizais un dos principais ''culpábeis'' dese esquecemento, porque se ben se trata de escritores que actuaron no século vinte, o seu idioma xa parece arcaico para os mozos israelís. Pero iso débese non só ao desenvolvemento da lingua senón tamén a un proceso de aculturación do idioma, un reducionismo que vaino despoxando do seu mundo asociativo enriquecedor ao tirarlle o denominador común da súa cultura, que pasa a ser dunha minoría en lugar de selo de todos os lectores da lingua. Aproveito para dicirlle que me parece que el mesmo escribe hoxe nun hebreo moito máis elevado có que empregaba antes, e doulle algúns exemplos extraídos da súa nova novela. El non está seguro de que sexa así. ''Estou contento de que digas iso, agardo que sexa certo, pero non o sei''. O diálogo continúa saltando dun tema a outro, ate que nos damos de conta de que hai que traballar e poñemos un pouco de orde na conversa.
Coma se agora comezase a parola, Yehoshúa sentenza algo que lle parece importante e relevante: "Parece que non entendemos que estamos nunha etapa de florecemento cultural, aquí mesmo, dentro deste encoro. É como o que lle sucedeu aos países europeos entre as dúas grandes guerras: en medio da corrupción, do fascismo, do colapso das institucións democráticas, escribíronse as mellores obras literarias.
Non se trata só de literatura, é un florecemento que se aprecia tamén noutras artes. Películas israelís son premiadas en diversos lugares do mundo, a literatura hebrea é moito máis traducida e difundida que outras, a danza israelí conquista ao mundo. E o mesmo acontece coa fotografía, a pintura, a escultura e a arquitectura. E todo isto no medio dunha corrupción que xamais nos imaxinaramos, cando nos cubrimos de vergonza vendo o que acontece co Ministro de Finanzas, co Presidente do Estado, co primeiro ministro. De verdade que estou disposto a que haxa menos traducións das miñas obras a outros idiomas e que sexamos un país menos corrupto".
Do que di parece que ambas cousas estivesen vinculadas, e que se enmendamos agora a nosa conduta, haberá menos obras traducidas e menos produción artística de calidade.
Si, pode ser.
Falemos da súa literatura. Vostede introduciu o simbolismo na literatura israelí, máis que calquera outro escritor. Desde ''Fronte aos bosques'' e os seus outros contos curtos, pasando por ''O amante'' e ''Divorcio tardío'' e ate esta última novela que vén de aparecer, ''Lume amigable''. Por un lado, os seus personaxes son reais, de carne e óso, e por outro lado está a segunda lectura obrigatoria, na cal xa non están os particulares senón os soños colectivos e a mensaxe. As súas obras, a diferenza do nihilismo que caracteriza nese sentido á nosa época, teñen mensaxe. Nese sentido vostede parece un escritor do século 19.
O recibo coma un cumprido, coma un eloxio. Admiro a literatura do século 19. Ate hai uns anos eu ensinaba literatura na universidade. Eu xamais lle direi a alguén: ''Débese escribir así''. Cada un escribe ao seu xeito e cada un é lexítimo se é bo. Pode ser realista, ou surrealista, ou simbolista; nunca tiven unha receita a man. Por iso tamén xamais na vida tiven o que se chama ''obradoiros literarios'', porque é inevitábel que guíes ao alumno ao teu propio gusto. Por sorte non había obradoiros cando eu mesmo me formei coma escritor. Hoxe a xente escribe e non le. A min, nas miñas procuras a partir do comezo, o estilo simbolista pareceume o máis acaído porque sentín que só dese xeito o que eu escribía tiña forza.
Vostede é tamén o escritor israelí que máis e mellor uso fai, ao meu xuízo, dos elementos psicolóxicos.
Estou casado cunha psicóloga. Nótase. Nótase porque todo o tempo falamos de persoas e nunca as aceptamos como algo simple e sobreentendido.
Quizais deba aclararlle que non só non o ''culpo'' xa que logo, senón que o admiro. Non entendo por que un escritor do noso tempo debería escribir coma se non lese a Freud.
Exacto, eu vivo hoxe e non podo ignorar ao psicoanálise. Eu xamais me analicei, pero estou casado desde os 23 anos cunha psicóloga que desde entón me analiza día e noite.
Le ela o que vostede escribe?
Por suposto. Pero le capítulos xa concluídos, non lle dou cousas que están en pleno proceso. Cando hai unha masa de material, doulla para que a lea. Pero as súas observacións non son de carácter psicolóxico; ten unha excelente percepción idiomática e arrinca as malas herbas da miña prosa. E a dimensión do humano, por suposto: un suxeito, por que é así, de onde vén, que lle sucedeu, etc.
Vostede inviste un gran esforzo para crear personaxes reais. Non me sorprendería que viaxe a Africa e estudara antropoloxía para a súa novela
Non, non viaxei a Africa. No momento oportuno viaxei si a Grecia, pero a India, por exemplo, viaxei despois de escribir ''O retorno de India''. Lin antropoloxía e si, fun estudar un pouco o deseño de ascensores para esta novela. Quero dicirlle que as partes máis agradables do oficio de escritor son as relacionadas coa investigación.
Hai moitos escritores que non o fan, porque saben tan ben como vostede que non é o máis importante na novela
Pero para min é moi importante. O oficio e o traballo dunha persoa é parte da súa identidade. Eu persoalmente odio as novelas sobre escritores ou xornalistas. Eu quero escribir sobre persoas reais, verdadeiras, concretas, e expoñer o seu oficio. Non se pode dicir ''era enxeñeiro'' e despois pasar a todos os seus problemas sentimentais.
Lémbrame como me impresionou en ''Homo Faber'', de Max Frisch, onde o personaxe é enxeñeiro, que todas as súas concepcións de enxeñería formaban parte da súa identidade e polo tanto da novela.
Sempre sostiven que debo incorporar a ocupación do personaxe que concibo, xa sexa médico, como en ''O retorno de India'', ou enxeñeiro de ascensores, como nesta última novela. De xeito que tamén fun a obras en construción e subín en elevadores precarios como os que describo no libro, e me resultou interesante.
A conversa en torno á literatura en xeral e a súa en particular parece estar moi lonxe de concluír. Entendo que é hora de pasar ao outro aspecto do entrevistado, o de polémico e case diría violento pensador do destino xudeu en xeral e israelí en particular. Poucos como el obrigaron a repensar a condición xudía do noso tempo, máis alá da medida de aceptación que chegou a ter. Vostede sempre se mostrou preocupado polo destino de Israel como Estado xudeu, e non polo dos xudeus na diáspora e falou dunha condición israelí como contraposta ao xudeu. A súa última novela, ''Lume amigábel'', é unha metáfora? Quere dicir que estamos disparando contra nós mesmos?
Si, en certa medida así é. Pero antes quero dicir algo. Eu vivo intensamente o enorme fracaso do pobo xudeu na historia. A Shoáh foi, aparte do fracaso dos alemáns e da Europa culta, un profundo fracaso noso, que eliximos vivir como entidade dentro doutros pobos sen entender que clase de interacción xerabamos desa maneira. De xeito que para min, a historia xudía é unha historia que encerra un fracaso colosal. Se os franceses foron conquistados polos alemáns en catro semanas, trátase dun fracaso dos franceses, que non sabían que é o que tiñan enfronte e non se prepararon. O que acontece neste momento en Iraq é un fracaso tamén dos norteamericanos. A cruel ditadura que gobernou na Arxentina despois do golpe de 1976 é tamén un fracaso dos arxentinos. E nese sentido digo: o feito de que non entendemos en que interación asasina nos metiamos ao longo de décadas e séculos, malia que as luces de advertencia se acenderon todas, e terminou finalmente nesa forma tan tráxica, que non ten parangón co que lle sucedeu a ninúun outro pobo do mundo; é un fracaso colosal. Matáronnos a un terzo do pobo como a insectos e sen ningún motivo utilitario.
E nós somos culpábeis?
Somos culpábeis de non ter prestado atención ás advertencias previas. De non ter sabido interpretalas
E que podíamos facer?
Podíamos facer. Durante os últimos 200 anos tivemos innumerábeis oportunidades de volver, sempre puidémolo ter feito, pero non volvemos. E especialmente após a Declaración Balfour (1917) cando se nos deu esa posibilidade marabillosa, e eramos 18 millóns de xudeus no mundo. Chegaron a década dos 20 e só ao redor de 40.000 e os británicos finalmente pecharon as portas. Esa é a enfermidade, a necesidade de vivir no exilio, xunto con e dentro doutro pobo. Chega ate aquí, con todo ese movemento de xente que se despraza aos territorios e vive dentro doutro pobo. Todo isto é para min un dos problemas máis complexos e máis perigosos, do cal non fomos totalmente conscientes.
Pero se fose así, como se explica que agora, xa tendo un Estado propio, non só que o antisemitismo non conclúe, senón que a presenza do Estado estimula e acenda o lume da xudeofobia.
Primeiro, temos a posibilidade de defendernos fronte a ese antisemitismo. Todos os mortos de Israel en defensa da nosa soberanía durante os últimos sesenta anos, son o equivalente aos mortos en medio día de traballo de Auschwitz. Pero non só iso. O que pasa é que hoxe non resulta cómodo ser antisemita en forma clásica, e entón nós, Israel, servímoslles de pretexto aos antisemitas de sempre. Eu, véxome a min mesmo coma israelí no sentido absoluto e último do termo, como un labrego na Provenza francesa para quen non existe outra posibilidade máis que a de ser francés. Dóeme ver o contrario. Acabo de volver de Estados Unidos; ate hai uns anos os israelís avergonzábanse e non se mesturaban cos xudeus locais, pero agora xa se integran, renovan o fondo público diaspórico que se esgota, e vin fillos e netos de israelís, con quen xa nin sequera puiden falar en hebreo. E agora a globalización failles todo máis cómodo: a mesma televisión, as distancias máis curtas, a homoxenización cultural. Ese é o sistema doente dentro do xudaísmo, que non entende o que é o territorio no sentido profundo, o vínculo co chan patrio no sentido profundo, a identidade que xorde do perfume dos piñeiros. Un xudaísmo desprovisto de patria. Sen idioma, cunha patria portátil. Os dous elementos máis poderosos na determinación da identidade, territorio e idioma, teñen no xudaísmo alternativas.
Preocupalle o futuro, neste contexto?
Teño temores. Creo que non poderemos desprendernos dos palestinos, que decidiron agardar, que teñen todo o tempo. Que prefiren quedar adheridos ate eliminarnos desa maneira. Agardan ate que de feito isto se converta nun Estado binacional. Preocúpame que non somos capaces de trazar unha fronteira. Eu entendo perfectamente, despois do que aconteceu na Franxa de Gaza, a quen teme unha retirada en Cisxordania porque tamén desde alí se poden disparar foguetes Kasam. Pois entón saquemos para comezar aos civís, os asentamientos, e deixemos de momento só ás bases militares. Pero comecemos a desprendernos do que nos conduce á perdición. Témome que os palestinos xa non queren o proxecto de dous Estados para dous pobos.
Algunha vez o quixeron? Non se lles ofreceu en Camp David no 2000?
Si, ofreceuselle e o rexeitaron. Ese foi o momento tráxico da fractura. Fíxoselle a mellor das propostas, acompañada ademais de miles de millóns de dólares que se lles facilitaban para desenvolver o seu propio Estado soberano, e nin sequera o discutíron: rexeitárono e comezaron a intifada.
Entón quizais nós ficábamos equivocados todo o tempo, e a fórmula de dous Estados para dous pobos, de territorios a cambio de paz, non funciona?.
É probábel, pero entón por iso mesmo, desconectémonos sen agardar nada por agora, saiamos dos territorios ocupados, poñamos unha fronteira sólida, sen paz. Pero nin sequera iso se logrou en Gaza. O que temos que facer hoxe en día é evitar o proceso de violenta "convivencia" mesturada. Se o podemos facer no marco dun gran acordo de paz, fantástico. Se non podemos sacar dos territorios ao Exército, polo menos saquemos aos civís. Debemos evitar que Israel se converta nun Estado binacional dentro de vinte ou trinta anos. Polo noso ben. Polo ben tamén deles.
Comentarios