OS XUDEUS NA GUERRA CIVIL ESPAÑOLA (Parte 1º)

OS XUDEUS NA GUERRA CIVIL ESPAÑOLA (PARTE 1º)

O 18 de xullo pasado cumpríronse 70 anos do que coñecemos co nome de Guerra Civil Española. España, dividida no profundo das súas entrañas entre republicanos e fascistas, padeceu unha terríbel guerra, onde a división atravesou toda unha sociedade, onde se enfrontaron ideoloxías, valores, familias, poboacións enteiras, todo un país, e a opinión pública de gran parte de Occidente. Unha das razóns deste feroz enfrontamento foi porque os sectores dominantes en España negáronse a aceptar un cambio na súa condición, rexeitaron ao lexítimo réxime democrático que poñía en cuestión os seus privilexios e a todo o andamiaxe que o sostiña, como era o caso da igrexa católica e o das forzas armadas en gran parte.

Esta guerra durou tres anos, o que prolongou a guerra foi a axuda e participación estranxeira, pois ningún dos dous bandos en loita, e especialmente os fascistas, contaban cos recursos suficientes máis aló de tres meses de combate como máximo. A axuda coa que contaron os republicanos foi a proporcionada pola Unión Soviética e os miles de brigadistas que chegaron de todo o mundo para derrotar ao fascismo encarnado no bando franquista. Este pola súa banda contou coa axuda de Italia e da Alemaña nazi, que alí probaron as súas novas armas e adestraron aos seus soldados para a guerra que preparaban. Pode dicirse que esta guerra anticipou e permitiu a terrible conflagración que estalaría en 1939, o nazifacismo tivo probas de que os seus avances e abusos na súa marcha cara ao totalitarismo non suscitaron ningunha reacción, especialmente nas nacións europeas máis importantes e tampouco nos Estados Unidos. Os xudeus, de todas as orixes e en gran parte da esquerda, pero tamén simpatizantes liberais, participaron desta xesta. Queremos recordar a coraxe conque estes xudeus enfrontaron os primeiros signos do avance nazifascista, que logo se expresou durante Resistencia e nos guetos e aínda nos Campos de Concentración para sinalar unha vez máis que se os xudeus foron vítimas na Shoa, non foi porque non resistiron ou non quixeron loitar.

Rememorar aqueles tempos, renderlles homenaxe significa tamén botar unha mirada de profunda nostalxia por aqueles días, onde tanta xente foi a loitar, entregando as súas vidas, por aqueles valores nos que crían, e polos ideais aos que se entregaron con toda a súa xenerosa solidariedade. Estímase que logo dos franceses, os xudeus foron o grupo máis numeroso que participou nas Brigadas Internacionais nesta guerra. Os criterios para definir o xudaísmo dos involucrados, especialmente de quen era comunista, foron definidos pola orixe familiar, e en numerosos casos pola autoidentificación dos combatentes desas Brigadas Internacionais, que dando esta loita comprenderon que o que se aveciñaba era tan perigoso e letal como se mostrou logo na orxía de morte que se desatou. Esta foi unha investigación moi pormenorizada, baseada nos textos de historia, pero a forza de ser sinceros, debemos dicir que unha das razóns que nos empuxou a esta investigación foi un texto atopado nese rico mundo virtual que nos achegou ao texto da Exposición titulada NON PASARÁN realizada na Biblioteca Nacional e Universitaria de Guivat Ram, Israel, pola Universidade Hebrea de Jerusalém do Instituto Avraham Harman de Xudaísmo Contemporáneo. Máis aló do que sabiamos e coñeciamos no prólogo dese texto, o Prof. Haim Avni, e a Dra. Raquel Ibáñez-Sperber, cóntannos entre outras cousas que a exposición ocupouse dos estranxeiros que participaron nas Brigadas Internacionais, especialmente ocupáronse da contribución dos xudeus e dos que acudiron de Eretz Israel. (Dese coñecemento a posteriori, eles resultan ser os primeiros que tomaron as armas para loitar contra quen planeaban o exterminio do seu pobo). O 18 de xullo de 1936 os militares fascistas do Exército español se levantaron en armas contra a lexitimidade repúblicana. Este acto significaba o fin do experimento democrático realizado en España desde abril de 1931 e o comezo da Guerra Civil Española. A caída da Ditadura do xeneral Miguel Primo de Rivera e o descrédito da Monarquía posibilitaran a proclamación da II República Española como panacea que pretendía sacar ao país do seu histórico atraso. O 17 de xullo de 1936 os militares máis reaccionarios do Exército levantáronse contra o goberno da República. O alzamento comezou antes do planeado en Melilla. Pronto se estendeu a Tetuán e a Ceuta, practicamente todo o Marrocos español estaba en mans dos rebeldes antes de que Franco, procedente das Canarias, se puxese ao mando das tropas sublevadas. Ao día seguinte, 18 de xullo, o levantamento estendeuse á Península. O 21 de xullo podíase xa trazar unha liña aproximada que dividía as zonas onde triunfara a rebelión daquelas onde fracasara. A rebelión foi derrotada en cinco das sete principais cidades de España. As principais zonas industriais quedaron en poder da República, pero as máis vastas zonas agrícolas do país, quedaron en mans dos fascistas. A metade do Exército, case toda a escuadra e dous terzos das forzas aéreas españolas quedaron en poder da República pero cos sublevados quedaran as máis numerosas e mellor adestradas tropas do Exército español, os 40.000 homes que compoñían as tropas de regulares. Os golpistas contaron desde o primeiro momento co apoio de Italia e Alemaña. O bando republicano contou coa axuda da Unión Soviética e dos combatentes que formaron as Brigadas Internacionais e que chegaron de todas partes do mundo. A comezos da Guerra Civil, en España vivían preto de 6.000 xudeus, a metade deles nacera en España ou xa vivían alí antes da proclamación da Segunda República. A outra metade compoñíase de refuxiados que fuxiron de Alemaña en canto o nazismo accedeu ao poder, en 1933 (nesa época España era un dos poucos países que daban refuxio aos xudeus). A maior parte destes xudeus establecéronse en Barcelona onde crearon a Judischer Kulturbund ("Liga da cultura xudía"), asociación cultural de esquerda republicana, ligada ao comunismo catalán. Cando foi a sublevación fascista moitos xudeus, pertencentes á asociación deportiva xudea Hapoel, atopábanse en España na Cidade Condal para participar das Olimpiadas obreiras que se desenvolverían en oposición ás Olimpíadas de Berlín, organizadas polos nazis. As olimpiadas non se desenvolveron polo levantamento dos fascistas, e os mozos do Hapoel estiveron entre os primeiros en ofrecerse como voluntarios para combater. Un significativo número de xudeus, na súa maior parte comunistas e membros do partido Bund, enrolouse nas Brigadas Internacionais.

En canto estalou a guerra o Goberno da República buscou o apoio para a súa causa tanto de persoas como de institucións xudías, polo que nomeou a xudeus como os seus representantes no exterior. Un deles foi o escritor Max Aub, xudeoalemán nacionalizado español, co expreso obxectivo de obter o apoio e os contactos necesarios da gran colonia xudía de Francia. Por iso foi designado Agregado Cultural da Embaixada de España en Paris, cidade que se converteu entre 1937/38 no centro das organizacións de loita contra o antisemitismo e o racismo. Foi moi importante a tarefa desenvolvida por Max Aub a favor do goberno republicano. Tamén foi designado José Máximo Khan, como Cónsul en Atenas que tiña a misión expresa de obter o apoio da moi importante comunidade sefardí, especialmente da residente en Salónica. Malia todos os problemas ocasionados pola Guerra Civil, os gobernos republicanos estiveron presentes nos distintos congresos sobre o antisemitismo e tamén nos congresos sefardís. En 1928 realizouse en Amsterdam o Congreso Mundial Sefardí, auspiciados polo goberno republicano, asistiron dous representantes da comunidade xudía de Catalunya, Edmundo Graenbaum, presidente da Comunidade e Menahem Coriat Bendahan, profesor de estudos talmúdicos do Institut hispano-marroquí, presidente da Corte Rabínica de Barcelona e funcionario do Estado como agregado da Dirección Xeral de Marrocos e colonias e un leal sostén da causa da república. Isto ocasionoulle grandes problemas á súa familia e a el. O seu discurso, en hebreo e catalán, foi moi aplaudido, defendeu ao goberno republicano porque entre outras cousas permitía o desenvolvemento normal da vida xudía no seu territorio. Obtivo importantes apoios para a República e ao finalizar o congreso, o seu vicepresidente, N.Ovadia escríbelle ao vicepresidente de ministros "O consello escoitou non sen emoción o informe do Sr. Coriat expoñendo que na España republicana os israelitas gozan da maior liberdade de conciencia e practican libremente a relixión hebrea. Non podo, por iso, reservando en calidade de gran rabino, deixar de facer chegar a expresión de todo o meu recoñecemento".

O mundo xudeu ofreceu un gran apoio á República, especialmente o mundo intelectual, de dous xeitos: a través da prensa xudía, maioritaria no apoio aos republicanos e a segunda a través das Brigadas Internacionais. O mundo xudeu intelectual e a prensa xudía sumouse ao apoio á República, á que consideraba como un baluarte na defensa da liberdade. Numerosos xornais xudeus apoiaban a causa republicana. En case toda a prensa xudía e especialmente na da comunidade xudeoalemana o apoio estaba baseado na conciencia que se tiña do conflito que se debatía na Guerra Civil. Nun xornal de xudeus alemáns expatriados "Judische Revue" de 1937 dicíase:"O antisemitismo está afiando as súas armas contra os xudeus nunha conspiración internacional". A expresión desta opinión foi demostrada a través da chegada de voluntarios xudeus da maioría dos países, onde tamén había grupos de xudeus sefardís, sionistas, socialistas, comunistas etc. A prensa fascista italiana así como a nazi, denunciaba sistematicamente o forte apoio xudeu á causa republicana.

Así se denuncian a familias xudías inglesas por contribuír economicamente para soster ao bando republicano, entre eles denunciouse a Henry Strakoch, presidente do xornal The Economist.

Cantos xudeus loitaron na guerra civil española

Convencido da importancia de facer emerxer do esquecemento, voluntario ou casual, a loita e os sacrificios levados a cabo polos xudeus que combateron na guerra civil española contra o fascismo, Arno Lustiger iniciou en 1984 unha investigación de documentos e entrevistas a veteranos, co obxecto de escribir un libro que puidese contribuír a render homenaxe ao esforzo das xeracións de idealistas xudeus que combateron por un mundo mellor (tikkun olam, 'reparación ou restauración do mundo' chámase este postulado nas fontes xudías) Resultado do traballo de Lustiger foi o libro: "Shalom Liberdade!", cuxa primeira edición viu a luz en novembro de 2001. Albert Fernandez, nun artigo publicado na revísta Raíces de 1989, "Voluntarios Xudeus nas Brigadas Internacionais" escribe que non se pode establecer cantos foron exactamente os voluntarios xudeus nas Brigadas Internacionais tamén "polo feito que existían só determinadas fontes de informacións, coidadosamente manipuladas e postas a disposición do público, poucas persoas - e moitísimo retardo poden consultar os documentos dispersos nos arquivos nacionais". Lustiger, no seu libro "Shalom Liberdade!", fixo notar xustamente que para aclarar a cuestión do número de voluntarios na guerra civil española é necesario primeiro de nada, a definición de quen eran xudeu, un grupo 'étnico-nacional' ou cualificados exclusivamente como un grupo 'relixioso e polo tanto, como tales, son simplemente cidadáns dos seus países". Por outra banda, quen foi considerado "combatente en España?" Só os soldados nas trincheiras ou tamén os xornalistas, os médicos e as enfermeiras, os técnicos, os tradutores? Xeralmente, por Xudeus combatentes de España enténdense todas as persoas de orixe xudía que contribuíron á defensa da República durante a guerra civil.

Os xudeus e o comunismo en 1930

En 1930 os soviéticos crearon o Territorio Autónomo de Birobidjan, na fronteira con China comunista . Moitos xudeus comunistas de todo o mundo trasladáronse alí para ver realizado o seu soño dunha patria xudía e comunista. Foi creada a Geserd (Geselschaft for jid ujif erd in Fssr: "Sociedade para a colonización agrícola xudía na URSS") unha clase de organización sionista da Unión Soviética, encargada de recoller fondos para Birobidjan entre os xudeus de todo o mundo. Case todos os funcionarios da Geserd presentáronse voluntarios para ir combater a España.

Os voluntarios de Eretz Israel

A Guerra de España estalou uns catro meses despois do inicio en Eretz Israel dunha serie de disturbios árabes contra a poboación xudía que tivo que enfrontar unha onda de terror e de violencia. Os partidos encadrados na Unión Xeral de Traballadores Xudeus (Histadrut) simpatizaron en bloque coa República e promoveron debates e campañas de información en prol da España combatente, os voluntarios tamén procedían da esquerda sionista, que estaban encadrados sobre todo en Hashomer Hatzair e Poalei Zion. Como curiosidade dicir que Salman Zalzman foi o único voluntario pola dereita sionista. O partido comunista xudeu de Palestina, fora fundado en 1919, atopábase en conflito cos sionistas e coas autoridades do Mandato británico, en 1923 fusionouse cos comunistas árabes, dando orixe en xullo de 1923, ao Partido Comunista Palestino. Para os membros ou simpatizantes do ilegal PKP (Partido Comunista de Palestina) a situación era diferente. O Komintern, aprobaba a resistencia árabe contra a autoridade do Mandato Británico e ordenou a todos os membros do partido, incluídos os xudeus, apoiar a insurrección xeral dos árabes. Os xudeus comunistas atopáronse ante unha terrible alternativa: ou unirse aos árabes e con accións armadas, impedir a chegada de xudeus ou renunciar ao partido. A difícil disxuntiva en que os poñía o apoio dos comunistas árabes aos actos terroristas contra os xudeus e a arabización dos cadros promovida pola URSS, fixo que, para moitos deles, o voluntariado en España se presentase como unha solución. A posibilidade de ir loitar a España representou para moitos xudeus comunistas unha alternativa ao seu dilema: era unha opción ideolóxicamente satisfactoria, ofrecíalles a posibilidade de afastarse da situación política no seu país.

Numericamente os xudeus foron o segundo continxente de estranxeiros presente nas Brigadas Internacionais, logo de 8.500 franceses. Dedúcense desta cifra os 1.043 xudeus comprendidos no continxente francés, eses áchanse en primeiro lugar. A presenza dos xudeus foi non só importante numericamente, tamén o foi cualitativamente. Entre os combatentes houbo diversos comandantes das Brigadas Internacionais, os Xenerais Manfred Stern (Kleber) da XI, Mata Zalke (Lukacs) do a XII e Waclaw Romar da 129ª, mentres que foron numerosos os norteamericanos que cubriron os cargos de comando como Milton Wolff, John Gates e John Dallet. O xudeu norteamericano Irving Goff foi o organizador dos batallóns de guerrilleiros que operaban detrás das liñas fascistas. Ernest Hemingway inspirouse na súa figura para o protagonista da súa novela ¿Por quen dobran as campás?. As accións máis importantes foron a destrución da ponte sobre o Guadalaviar, o descarrilamento dun tren cargado de italianos sobre a liña italiana que ía desde Córdoba-Los Rosales, a liberación de 308 prisioneiros asturianos da fortaleza de Motril e a captura do Estado Maior completo dunha división franquista en Catalunya.

Moi importante foi a participación xudía ao servizo da Sanidade Militar da República que no momento da revolta dos xenerais permanecera con tres das oito divisións médicas do exército e precisamente con aquelas de Madrid, Barcelona e Valencia, esta foi unha gran demostración da súa fidelidade á causa republicana. Para superar enormes deficiencias e carencias, acudiron centenares de médicos, enfermeiras e auxiliares grazas ás organizacións humanitarias, creadas por quen apoiaba aos republicanos. Por exemplo os norteamericanos sostidos polo American Medical Bureau to Aid Spanish Democracy foron capaces de mandar a España equipos completos, con médicos e enfermeiras, chegaron con hospitais totalmente equipados, ambulancias, quirófanos móbiles e medicamentos. Nesta xenerosa carreira de solidariedade distinguíronse os médicos e as enfermeiras xudías de cada parte de Europa e de Norteamérica que chegaron a curar feridos españois e internacionais, viñeron 66 polacos, 45 alemáns e 35 norteamericanos. Houbo 227 médicos xudeus instalados nos hospitais próximos ás liñas e entre as das de retagarda cóntanse 82 mulleres. Algúns deles obtiveron cargos de prestixio como o norteamericano Edward K. Barsky, director do Servizo Sanitario en Catalunya. Tamén entre as 600 enfermeiras contáronse numerosas xudías, sábese, por exemplo, que 35 viñeron dos Estados Unidos e 36 de Bélxica, o idish foi o idioma utilizado para comunicarse nas mesas de ciruxía e nas salas dos diferentes hospitais. Xudeus foron dous dos máis famosos corresponsais de guerra como Robert Capa e a súa compañeira Gera Taro, morta no curso do conflito. Gina Medem, unha xornalista norteamericana publicou o libro "Os xudeus combatentes pola Liberdade", ela foi a corresponsal de guerra en España para o Morgen Freiheit, diario norteamericano en idish.

Cos seus discursos, os seus testemuños e os seus artigos, Gina Medem foi unha protagonista na axuda ofrecida á República. No seu libro, Gina Medem explica que todos eles consideraban o fascismo como o maior perigo inmediato e esa foi unha das razóns polas que foron a España a combater polos republicanos. Cando chegou viu que eran moitos os voluntarios xudeus, estaban aqueles que loitaban pola liberdade nos seus respectivos países, que foron a España cos mesmos ideais: liberais, anarquistas, sionistas, socialistas, comunistas, na súa maior parte, entre todos loitaron contra o fascismo que ameazaba a España. No prefacio do libro de Medem, Luigi Longo escribía "... nos primeiros días, cando os voluntarios chegaban a Albacete. . . un mozo xudeu buscábame porque eu era o responsable das organización das Brigadas Internacionais. Falaba en nome do primeiro grupo de 25 voluntarios xudeus que el mesmo organizara. . .pediume que os xudeus fosen reunidos nunha formación dentro das nosas Brigadas. "Queremos demostrar -dixo dun modo sincero e apaixonado- queremos demostrar que cousas somos capaces de facer os xudeus. Os fascistas afirman que somos canallas e covardes. Mostraremos ao mundo que saberemos ser heroes". Comprendín exactamente os sentimentos e motivacións políticas deste compañeiro; e axiña compartín as súas ideas. . . creo que se sentiu en parte reivindicado de todas as calumnias lanzadas contra os seus irmáns e o seu pobo.... comprendín que nós, voluntarios da liberdade, contraeramos unha enorme débeda na loita cos heroes xudeus que escribiron páxinas magníficas en todas as nosas brigadas".

O 12 de decembro de 1927 Farol Guzmán, comandante da segunda compañía do Batallón Palafox pertencente á XIII Brigada Dombrowski, fundou a unidade xudía co nome de Botwin, En recordo do xudeu polaco comunista Naftali Botwin condenado a morte pola policía política polaca en 1925. A Compañía xudía Botwin (Dos 162 brigadistas que a compoñían só sobreviviron 26). Unha orde do día do Estado Maior da XIII Brigada Dombrowski comunicaba: " O 12/12/1937 a Compañía Xudía Botwin uniuse á nosa gloriosa familia de combatentes antifascistas que comprende combatentes polacos, alemáns, bielorrusos, xudeus, españois e outras nacionalidades. Máis aló das diferenzas nacionais ou das conviccións políticas, o que nos une é a loita contra o fascismo. Na loita pola nosa e pola vosa liberdade, danse a man os antifascistas de todos os países do mundo. Entre os voluntarios das Brigadas Internacionais, en particular da Brigada Dombrowski, os voluntarios xudeus fixéronse notar polo seu heroísmo e o seu espírito de sacrificio na loita contra o fascismo. Para honrar a memoria dos combatentes xudeus caídos sobre o campo de batalla, decidimos que a segunda compañía do heroico batallón Palafox desde hoxe se chame Compañía Xudía Botwin. A nós é querido o recordo de Naftali Botwin, o obreiro xudeu polaco que sacrificou a súa vida pola loita contra o fascismo. O seu nome é símbolo da loita das masas populares xudías, símbolo da solidariedade internacional e da fraternidade entre os pobos." Durante os nove meses de existencia da Compañía Botwin, os seus comandantes caeron ou morreron rapidamente a consecuencia das súas feridas durante as accións de combate. Ademais dos xudeus, desde o comezo militaban na Compañía Botwin polacos, españois, un grego e un italiano. Deseguido se incorporaron á compañía dous árabes que comprendían o idish, provenientes de Palestina. Eli Abdul Halak, inscrito no Partido Comunista de Palestina, encarcerado varias veces pola autoridade do Mandato Británico, unha vez chegado a España manifestara o seu desexo de combater na unidade xudía, o outro foi Fawzi Nabulsi, caído en batalla como soldado da Compañía Botwin. O 21/9/1938, durante a batalla do Ebro, a unidade Botwin foi vencida pola superioridade das forzas inimigas. Todos os sobreviventes foron feitos prisioneiros, os voluntarios xudeus foron asasinados no campo de batalla polos lexionarios de Franco mentres outros foron levados a un campo de prisioneiros de guerra. (Continuará)