COMO CURAR A UN FANÁTICO? POR AMOS OZ

Como curar a un fanático?

Por Amos Oz

Como curar a un fanático? Perseguir a un feixe de fanáticos polas montañas de Afganistán é unha cousa. Loitar contra o fanatismo, outra moi distinta. Témome que non sei exactamente como perseguir fanáticos polas montañas, mais pode que teña unha ou dúas reflexións sobre a natureza do fanatismo e ás formas, se non de curalo, polo menos de controlalo. Trátase dunha loita entre os que pensan que a xustiza, se entenda o que se entenda por devandita palabra, é máis importante que a vida, e aqueles que, coma nós, pensamos que a vida ten prioridade sobre moitos outros valores, convicións ou credos.

A actual crise do mundo, en Oriente Próximo, ou en Israel/Palestina, non é consecuencia dos valores do islam. Non se debe á mentalidade dos árabes como claman algúns racistas. En absoluto. Débese á vella loita entre fanatismo e pragmatismo. Entre fanatismo e pluralismo. Entre fanatismo e tolerancia. O 11 de setembro non é consecuencia da bondade ou a maldade de Estados Unidos, nin ten que ver con que o capitalismo sexa perigoso ou flagrante. Nin sequera se é oportuno ou non frear a globalización. Ten que ver coa típica reivindicación fanática: se penso que algo é malo, o aniquilo xunto a todo o que o rodea.

O fanatismo é máis vello có islam, que o cristianismo, que o xudaísmo. Máis vello que calquera estado, goberno ou sistema político. Máis vello que calquera ideoloxía ou credo do mundo. O fanatismo é un compoñente sempre presente na natureza humana, un xene do mal. A xente que fixo estourar clínicas onde se practicaba o aborto en Estados Unidos, os que queiman sinagogas e mesquitas en Alemaña ou Francia, só se diferencian de Bin Laden na magnitude pero non na natureza dos seus crimes.

Desde logo, o 11 de setembro produciu tristura, ira, incredulidade, sorpresa, melancolía, desorientación e, si, respostas racistas –antiárabes e antimusulmanas– por doquier. Quen pensaría que ao século XX seguiríalle de contado o século XI? A miña propia infancia en Xerusalén fíxome experto en fanatismo comparado. O Xerusalén da miña nenez, alá polos anos corenta, estaba cheo de profetas espontáneos, redentores e mesías. Aínda hoxe todo jerosolimitano ten a súa fórmula persoal para a salvación instantánea. Todos din que chegaron a Xerusalén –e cito unha frase famosa dunha vella canción– para construíla e ser construídos por ela. De feito, algúns (xudeus, cristiáns, musulmás, socialistas, anarquistas e reformadores do mundo) acudiron a Xerusalén non tanto para construíla nin ser construídos por ela como para ser crucificados ou crucificar aos demais, ou para ambas cousas ao mesmo tempo.

Hai un trastorno mental moi arraigado, unha recoñecida enfermidade mental chamada «síndrome de Xerusalén»: a xente chega, inhala o ar da montaña e, de súpeto, se inflama e prende lume a unha mesquita, a unha igrexa ou a unha sinagoga. Ou senón, quítase a roupa, chapa de estampar a unha rocha e comeza a profetizar. Ninguén escoita xamais. Incluso hoxe, incluso na Xerusalén actual, en cada cola do autobús é probábel que estoupe un exaltado seminario da rúa entre xente que non se coñece de nada pero que discute de política, moral, estratexia, historia, identidade, relixión e das verdadeiras intencións de Deus.

Os participantes nos devanditos seminarios, mentres discuten de política e teoloxía, do ben e do mal, intentan non obstante abrirse paso a codazos ate os primeiros postos da fila. Todo o mundo berra, ninguén escoita. Agás eu. Eu escoito a veces e así me gaño a vida. Confeso que de neno, en Xerusalén, eu tamén era un pequeno fanático co cerebro lavado. Con ínfulas de superioridade moral, chovinista, xordo e cego a todo discurso que fose diferente do poderoso discurso xudeu sionista da época. Eu era un rapaz que lanzaba pedras, un rapaz da «Intifada» xudía. De feito, as primeiras verbas que aprendín a dicir en inglés, á parte de yes ou non, foron British go home!, que era o que os rapaces xudeus adoitabamos berrar ás patrullas británicas de Xerusalén mentres as apedreábamos.

Tal vez sexa hora de que toda escola, toda universidade, organice polo un pata da tesoira de cursos de fanatismo comparado, xa que xorde por doquier. Non refírome só ás manifestacións obvias de fundamentalismo e fervor cego. Non refírome só aos fanáticos declarados, eses que vemos á outra beira da pantalla do televisor entre multitudes histéricas que axitan os seus puños contra as cámaras mentres berran eslóganes en linguas que non entendemos. Non, o fanatismo xorde por doquier. Con modais máis silenciosos, máis civilizados. Está presente na nosa contorno e tal vez tamén dentro de nós mesmos. Coñezo a bastantes non fumadores que te queimarían vivo por acender un cigarro perto deles! Coñezo a moitos vexetarianos que xantaríanche vivo por comer carne! Coñezo a pacifistas (algúns dos meus colegas do Movemento de Paz israelí, por exemplo) desexosos de dispararme á cabeza só por defender unha estratexia lixeiramente diferente da súa para acadar a paz cos palestinos. Non estou dicindo que calquera que alce a súa voz contra calquera cousa sexa un fanático. Non estou suxerindo que calquera que manifeste as súas opinións vehementes sexa un fanático. Digo que a semente do fanatismo sempre agroma ao adoptar unha actitude de superioridade moral que impide chegar a un acordo. É unha praga moi común que, por suposto, se manifesta con diferentes graos.

Un ou unha militante ecoloxista pode adoptar unha actitude de superioridade moral que lle impida chegar a un acordo pero causará moi pouco dano se o comparamos, digamos, cun depurador étnico ou un terrorista suicida. Aínda máis, todos os fanáticos senten unha atracción, un gusto especial polo kitsch. Ao mesmo tempo, descubriremos que, a miúdo, os fanáticos son sentimentais sen remedio. Un querido amigo e colega meu, o novelista israelí Sammy Michael, tivo unha vez a experiencia, que de vez en cando temos todos, de ir nun taxi durante un longo traxeto pola cidade cun condutor que lle vai dando a típica conferencia sobre o importante que é para nós, os xudeus, matar a todos os árabes. Sammy Michael escoitáballe e, en lugar de berrarlle: «Que home tan terríbel é vostede! É vostede nazi ou fascista?», decidiu tomárselo doutra forma e preguntoulle: «E quen cre vostede que debería matar a todos os árabes?». O taxista dixo: «Que quere dicir? Nós! Os xudeus israelís! Debemos facelo! Non hai outra elección. E se non mire o que nos están a facer todos os días!». «Pero quen pensa vostede exactamente que debería levar a cabo o traballo? A policía? Ou tal vez o exército? O corpo de bombeiros ou equipos médicos? Quen debería facer o traballo?» O taxista rascouse o corpo e dixo: «Penso que deberiamos dividilo entre cada un de nós, cada un de nós debería matar a algúns». E Sammy Michael, aínda co mesmo xogo, dixo: «De acordo. Supoña que a vostede tócalle certa barriada residencial da súa cidade natal en Haifa e chama vostede a cada porta ou preme o timbre e di: “Desculpe, señor, ou desculpe señora. Non será vostede árabe por casualidade?”. E se a resposta é afirmativa dispáralle. Logo termina coa súa barriada e disponse a irse a casa, pero ao facelo –dixo ao taxista– escoita en algures do cuarto andar do bloque chorar a un recén nado. Volvería para disparar ao recén nado? Si ou non?». Produciuse un intre de silencio e o taxista díxolle: «Sabe, é vostede un home moi cruel».