Por Abraham B. Yehoshúa
Os asombrosos atentados do 11 de setembro en América tiveron lugar na mesma semana na que apareceu en Israel a miña última novela. Non mencionaría esta novela, na que empecei a traballar hai tres anos e medio, se non fóra porque a personaxe principal é un orientalista, catedrático da Universidade de Haifa, e un dos temas ao que se dedican el e os seus compañeiros é como se chegou ás crueis masacres que sofriu Arxelia durante os últimos dez anos. O tema dos árabes, como topar a fórmula axeitada para comprendelos?, exponse na novela non só no plano teórico, senón tamén a través das relacións entre os personaxes xudeus e árabes que van fiando o argumento. E unha das conclusións que ofrece e alimenta a historia é a importancia de buscar na poesía e nos contos populares árabes, tanto antigos como modernos, para conectar coas fontes que recollen os seus sentimentos máis profundos. Precisamente pola enorme importancia que os árabes dan á riqueza expresiva da súa lingua, e debido tamén a que moitos carecen de liberdade de expresión ao vivir baixo réximes ditatoriais, faise especialmente necesario escoitar esa parte da súa literatura para entender mellor o seu pensamento. Un amigo árabe-israelí, catedrático de Literatura Árabe na Universidade de Berkeley, contoume hai pouco un chiste que agora rolda por alí e que di: Por que os árabes odian aos americanos? Porque os americanos non entenden por que os odian os árabes. Este xogo de palabras non é casual. Chegouse a un punto no que xa non se entende a raíz da profunda hostilidade que os árabes senten para os americanos. Digo árabes porque árabes eran os terroristas que cometeron os atentados en Estados Unidos. En cambio, os musulmáns non árabes, aínda que se solidaricen nalgúns sitios con estes terroristas, non son os que participaron na práctica na comisión destes atentados. Hai algo estraño en todo isto. Non foron os americanos os que invadiron Afganistán nos anos oitenta, senón os rusos. Polo tanto, se os afganos teñen algunha conta pendente co que causoulles un tremendo dano entón, esta ha de ser cos rusos e non cos americanos. Tampouco foron os americanos senón os franceses os que mataron a un millón de arxelinos durante a guerra de independencia nos anos corenta e cincuenta. Xa que logo, se aínda queda entre os arxelinos un sentimento de vinganza, este debería ir dirixido contra a torre Eiffel ou a torre Maine-Montparnasse e non contra as Torres Xemelgas de Nova York. Durante a segunda metade do século XX os americanos cometeron as maiores masacres en Vietnam e en Camboxa, e en cambio de alí non saen terroristas kamikazes sedentos de vinganza. De igual forma non existe en Centroamérica e América do sur unha furia antiamericana semellante á dos árabes, a pesar de que alí o capitalismo americano pactou de forma cruel con ditaduras militares. Estados Unidos nunca conquistou colonialmente ningún país árabe e en 1956, cando a operación da canle de Suez, os americanos se opuxeron abertamente, xunto á Unión Soviética, á invasión de Exipto por parte de franceses e ingleses. Polo tanto, cal é a raíz do odio e da tolemia obsesiva que leva aos árabes a opoñerse a Estados Unidos? Neste punto chegamos á cuestión xudeo-israelí, que constitúe, na miña opinión, un factor máis importante do que realmente reflicten as análises que tratan de explicar a situación actual. Volvamos por un momento á Segunda Guerra Mundial. Non pretendo dicir que unha guerra tan terríbel e de tanto alcance, na que morreron preto de sesenta millóns de persoas, estoupase só polo odio furibundo dos nazis para os xudeus. A Alemaña nazi atacou Europa occidental e oriental por numerosas e complexas razóns ideolóxicas, económicas e políticas. Pero non hai dúbida de que a cuestión xudía outorgou á guerra unha tolemia e unha potencia propias, ata o punto de que creo que sen a gasolina envelenada de antisemitismo que animou dunha forma ou outra non só aos alemáns senón incluso a parte da poboación conquistada, tanto en Europa oriental como occidental, os nazis non terían a mesma motivación ideolóxica e o mesmo empeño en "chegar ate o final" naquela viaxe para a destrución e o suicidio. A cuestión do odio aos xudeus é enormemente difícil de explicar. A orixe deste odio non está no cristianismo nin no islam, a pesar de que ambas relixións -especialmente o cristianismo- contribuíron cada unha á súa maneira a incrementar este odio. O antisemitismo xurdiu xa na antigüidade, hai dous mil cincocentos anos, e no século XX adquiriu un auxe especial precisamente en ditaduras de corte laico como a Alemaña nazi ou como a Unión Soviética (aínda que, por suposto, non se pode igualar comunismo con nazismo). Son innumerables os libros que se escribiron para explicar as causas do antisemitismo ao longo dos séculos. Na miña opinión, aínda non comprendemos a esencia deste odio e, polo tanto, non pretenderei agora descubrir parte desa esencia. Tan só tratarei de mencionar unha idea: a complexa estructura da identidade xudía, na que se integran o concepto de relixión e o concepto de pobo de forma que os dous crean, por un lado, un núcleo compacto e, por outro, outorgan á xudeu unha identidade flexible que permítelle ater sitios diferentes e manter a súa identidade incluso ao mínimo, de modo que hai moitas xudeus cuxa consciencia xa lles serve para conservar a súa identidade xudía sen manter ningún compoñente esencial para outros pobos, como un territorio, unha lingua e un marco de vida en común. Esta identidade resulta tan complexa e especial que son moitos os que aínda dubidan, se esforzan e intentan definir a esencia de a identidade xudía, e todo iso a pesar de estar falando dun pobo de máis de tres mil anos de historia. Cando pobos nos que viven xudeus sofren graves problemas económicos, sociais, culturais ou ideolóxicos, ou cando atópanse en situacións de crise e tensión, espértase unha tendencia a tratar con violencia ao xudeu que vive neses pobos, onde se considéralle a fonte de súas problemas e penalidades. O xudeu simboliza ao advenedizo introducido no entramado doutros pobos, xa sexa de forma real ou imaxinaria, e é coma se alterase a súa identidade. Entón prodúcense unha reacción extrema para os xudeus. E en lugar de ver o "problema xudeu" en a súa realidade, tendo en conta a complexidade da súa identidade ¿neurótica quizais?, pero en calquera caso nada violenta, xorde unha concepción que ve ao xudeu como unha especie de demo perigoso e cheo de forza, polo que hai que darse présa en destruílo a el e a todo aquel que axúdelle. O establecemento do Estado de Israel en Oriente Medio, como xa hei repetido moitas veces, veu a normalizar, polo menos en parte?, a situación do xudeu da Diáspora inseríndolle nun espazo con claros compoñentes propios dun Estado. Pero este paso non deuse co consentimento dos árabes, se ben a partir do principio o movemento sionista buscou con todas as súas forzas, tanto entre os palestinos como entre todos os países árabes, a aceptación do regreso a Sión. Tal vez era imposíbel contar con esa aceptación e era razoabel que ningún pobo se tivese alegrado de renunciar a parte do seu territorio para axudar á normalización doutro pobo, aínda que se estivese a falar dun territorio minúsculo e na súa maior parte deserto, e a pesar de que, en definitiva, se trataba dun territorio de moi escaso valor tendo en conta as enormes proporcións da zona que abarca a nación árabe. Os árabes, que estaban e seguen estando aínda inmersos nun proceso complicado pola súa dificultade de integrarse no mundo moderno tras séculos de dominio otomán, viron na chegada dos xudeus a Oriente Medio non o acto desesperado dun pobo mallado pola historia que buscaba un anaco de terra onde poder vivir unha vida dentro duns parámetros de normalización nacional, senón unha invasión e ocupación dos perigosos cruzados de Occidente que viñan a destruír a súa identidade e a arrebatarlles as súas riquezas. O carácter errante dos xudeus, a súa peculiar historia xalonada polas adversidades, a pouca claridade con respecto aos límites da súa identidade como relixión e a súa identidade como pobo, o feito de estar implicados en tantos ámbitos, sobre todo os relacionados coa cultura e a comunicación, e ese medio camiño entre estar integrados na sociedade pero ao tempo non estalo, sendo febles e desgrazados por unha banda, pero ofrecendo unha imaxe de forza e poder pola outra, todo iso e outras moitas cousas máis fixeron que este conflito entre árabes e xudeus non sexa como o resto dos conflitos por unha terra e se converta nun enfrontamento prolongado con trazos "metafísicos" e incluso satánicos. Por iso, Estados Unidos, que nunca coñeceu o antisemitismo histórico e clásico, que considerou o regreso dos xudeus a Sión como algo positivo segundo o seu concepto da relixión e da historia e que, polo tanto, prestou moita axuda ao Estado xudeu e un apoio en ocasións desmesurado (como o apoio de facto á creación de asentamentos de colonos), converteuse no gran "demo" que axuda ao "demo" pequeno e mesturáronse as identidades de ambos demos. Non estou dicindo que o odio que senten parte dos árabes para Estados Unidos se deba unicamente ao conflito entre israelís e palestinos, pero sen dúbida outórgalle unha dimensión especialmente grave que, cos cada vez máis sofisticados instrumentos terroristas, pode levarnos a unha catástrofe moitísimo maior cá que se produciu o 11 de setembro de 2001. Xa que logo, a comunidade internacional, en especial a europea, debe dar un paso drástico para impulsar e forzar a que ambas partes cheguen a un acordo. Cando o presidente de Exipto, o valente Anuar El Sadat, tivo que xustificar a súa visita crucial a Jerusalem para traer a paz á zona a través dunha negociación directa cos israelís, fíxoo con acerto ao dicir: "Incluso aínda que os árabes puidesen destruír o Estado de Israel, o mundo non o permitiría, e os árabes non poden loitar contra todo o mundo". Isto mesmo é o que, en voz alta e de forma unívoca, deben de dicirlle os europeos ao mundo árabe e, ademais, esixir de xeito tallante tanto a israelís como a palestinos que acepten o "plano bosquexado" por Clinton, tal como formulou o propio presidente americano tralo fracaso en Camp David. E se, despois da retirada de Israel dos territorios que ocupou no ano 1967 e tras investir no aloxamento dos refuxiados e no desenvolvemento da zona, a comunidade internacional está disposta a levar forzas internacionais ás novas fronteiras que se tracen entre Israel e o Estado palestino para tratar de estabilizar a rexión, vixiando que se desarme a zona (do mesmo xeito que se fixo no deserto do Sinaí após o acordo de paz con Exipto), iso será sen dúbida un acto intelixente que evitará o derramamento de sangue e a chegada dunha guerra máis á rexión, unha guerra que viría acompañada de atentados terroristas indiscriminados. O problema xudeu, tal como o viron os líderes máis sensatos do movemento sionista, é demasiado complexo, antigo e cheo de obstáculos para que deixemos aos xudeus e aos seus inimigos seguir enleándose nel eles sós. O problema dos xudeus é o problema do mundo; polo tanto, o mundo ilustrado debe implicarse para eliminar o carácter demoníaco do conflito impoñendo unha solución xusta para as dúas partes. Só así se poderá evitar unha catástrofe máis terríbel aínda das que lamentablemente xa vivimos durante o século XX.
Abraham B. Yehoshúa, escritor israelí. Este artigo foi publicado no xornal catalán LA VANGUARDIA O 24.11.2001
Comentarios