“Unha parte do ser humano morreu nos campos de Auschwitz” O filósofo español, un dos principais pensadores europeos sobre o matanza de xudeus a mans dos nazis, cree que o Vello Continente non aprendeu nada do seu pasado e, por iso, o xenocidio repetiuse. “Seguimos enganchados á mesma lóxica letal. Deberiamos pensar o papel que xogou entón e xoga agora o mito do progreso. Detectariamos paralelos inquietantes”, opinou.
A Segunda Guerra Mundial non terminou. É certo que xa a sombra das esvásticas non se cerne sobre Europa, e tampouco quedan xudeus nos campos de concentración. Pero a batalla central, a loita entre as forzas do esquecemento e as da memoria, segue en pé. O filósofo español Manuel Reyes Mate, salientado estudoso do Holocausto xudeu a mans dos nazis, chegou onte a Caracas para participar nos actos con motivo dos 60 anos da entrada dos Aliados no campo de exterminio de Auschwitz. A súa mensaxe é que o mundo, a pesar da morte de 6 millóns de xudeus, aínda non aprendeu a lección. “Hai que lembrar Auschwitz para que a barbarie non se repita. Pero a barbarie volveu a ter lugar”, lamentou.
-Na historia da humanidade han abundado matanzas colectivas e outros episodios sanguentos. En que se distíngue o Holocausto xudeu?
-Xenocidios houbo moitos antes de Auschwitz. O que fai deste un senlleiro é que é un proxecto de esquecemento. Non debía ficar nin rastro para que ninguén o puidese lembrar. Había que exterminar ao pobo xudeu fisicamente e tamén hermenéuticamente no sentido de que a súa morte non significase nada e desta sorte a humanidade puidese liberarse da contribución cultural do Xudaísmo. Ese punto de maldade era descoñecido e inimaxinable, impensable. E cando o impensable ten lugar se converte no que dá que pensar. Por iso hai un antes e despois de Auschwitz, un antes e un despois da historia occidental en función de Auschwitz.
-Que bases ideolóxicas ou filosóficas, se cabe, tivo o plano nazi de exterminar a todo un grupo étnico?
-Dicía Primo Levi que non se podía comprender Auschwitz no sentido de que se falamos de causas que expliquen suficientemente ese horror, estariámolo xustificando, é dicir, teríamos topado causas que o explicarían. Non podemos comprender Auschwitz pero, si, engadía Levi, podemos coñecelo. E hoxe sabemos case todo o que ocorreu sen que consigamos explicarnos por que ocorreu. Entre o que nos permite coñecer Auschwitz está o antisemitismo histórico, tan vello como a historia de Occidente, e o non-lugar do xudeu na Modernidade. Esta creou o mito da igualdade e iso significaba que non había lugar para a diferenza. Falo do mito da igualdade porque esa igualdade non era tal: era a igualdade dun home falsamente universal porque en realidade respondía a unha forma secularizada do Cristianismo. Por iso naceu a “cuestión xudía”, como expresión do difícil lugar na modernidade secularizada de quen non viñese do Cristianismo. O xudeu para ser moderno tiña que deixar de ser xudeu, tiña que rachar coas súas raigames, algo que non se pedía ao home moderno que viñese do Cristianismo.
-No libro Mein Kampf , Adolf Hitler describe en termos moi persoais a orixe do seu odio para os xudeus. Se o líder nazi odiase a calquera outro grupo étnico lle tería sido igual de fácil atacalos sen que ninguén saíse a defendelos?
-Hanna Arendt conta que os nazis, antes de acometer a “solución final”, tantexaron a reacción dos principais gobernos diante dunha posible intensificación da agresividade antixudía. Tiraron a conclusión de que ninguén movería un dedo. Os nazis entendían que eles facían o traballo sucio que beneficiaba a toda Europa. Decaráranse de que antes de que se procedese ao exterminio físico Europa xa os eliminara metafisicamente, situando ao xudeu fóra da Humanidade ou nas súas marxes.
-Onde nace ese antisemitismo europeo que no momento oportuno impulsou aos nazis?
-Vén de moi lonxe. O historiador americano Raul Hilber resúmeo en tres frases: a primeira foi pronunciada polos cristiáns que empezaban a ocupar politicamente o imperio romano. Dicían: “Non podedes vivir entre nós como xudeus”, é dicir, tedes que convertervos se queredes vivir entre nós. A segunda é máis moderna e reza así: “Non podedes vivir entre nós”, por iso seredes expulsados dos nosos países, tamén de Sefarad que era como a súa segunda terra. E a terceira pronunciárona os nazis: “Non podedes vivir”, por iso debedes morrer como pobo. Nada se opoñía tanto aos plans nazis, segundo Hitler, como o xudeu inventor de algo tan perverso como a conciencia. Hai unha relación entre os tres momentos.
-Que tan preocupante é o feito de que hoxe o antisemitismo de vez en cando asome a cabeza en Europa?
-Europa non aprendeu nada do seu pasado. Falta unha cultura do Holocausto. Cando xente benpensante e aparentemente nada antisemita di que “Jenín é Auschwitz” ou “Ramala é Varsovia”, deixa en evidencia un descoñecemento que é máis perigoso cá mala fe. É máis perigoso porque esa ignorancia serve de coartada para non se afrontar á cota de responsabilidade que nos corresponde no antisemitismo e nas súas catastróficas consecuencias. Imponse unha educación en e desde Auschwitz, comezando pola escola. Que o príncipe Harry de Inglaterra se disfrace de nazi para facer unha graza, pon de manifesto que non soubemos transmitir ás novas xeracións a significación de Auschwitz.
-A que atribúe o feito de que a comunidade internacional pechase os ollos ao que estaba pasando nos campos de exterminio nazis?
-Para uns o que estaba ocorrendo non era razón de preocupación porque o xudeu non significaba moito. Pero o máis preocupante era a indiferenza dos máis: dos veciños, dos do pobo, dos amigos ou dos colegas. Como un ser normal pode ser tan indiferente á inxustiza dun próximo? Arendt afondou nese fenómeno cando fala da banalidade do mal. Non é que o crime sexa banal senón que hai unha estraña proximidade entre a normalidade e a criminalidade. Cando determinados mecanismos se activan, o ser normal faise criminal.
-O antisemitismo non ten fronteiras?
-Nin as tivo nin as ten. Miremos por exemplo como en Europa se repite o estereotipo do home de esquerda que é antixudeu e pro-palestino. Coma se defender a xusta causa dos palestinos tivese que significar demonizar ao xudeu. Hai unha internacional da imbecilidade.
-En que se basean as teorías que pretenden negar ou minimizar a magnitude do Holocausto xudeu?
-Na ignorancia ou na ideoloxía. Non hai bases para o negacionismo.
-Como cre que quedou marcada a mentalidade europea por un episodio como o Holocausto?
-Cando se coñeceu a realidade dos campos, Europa clamou en todos os idiomas “nunca máis”. O filósofo xudeu alemán Theodor Adorno expresou ese sentir dicindo que debiamos lembrar Auschwitz para que a barbarie non se repetise. Pero a barbarie volveu a ter lugar. Eu creo que non se soubo facer memoria, que non é un xesto sentimental, senón algo tan esixente como “reorientar o pensamento e a acción” para que a barbarie non se repita. Lembrar Auschwitz é repensar a idea da verdade, da política, da moral, da beleza.
-E como quedou marcado o pobo xudeu?
-Elie Wiesel di que en Auschwitz morreu o home xudeu e tamén o cristián. Unha parte do ser humano morreu nos campos. Pasa co home como coa natureza: que hai atentados que son irreversibles pois privan ao home de calidades que custou séculos producir. Eu creo que a dificultade que temos os homes actuais para a memoria ten que ver coa morte nos campos do pobo da memoria.
-Cre que no mundo existen ou poderían repetirse as condicións para unha matanza colectiva tan sistematizada como a que se fixo contra os xudeus?
-A historia non se repite nunca do mesmo xeito. Mais o menos que podemos dicir é que o xenocidio se repetiu. Eu creo que non aprendemos nada nin esquecido nada. Seguimos enganchados á mesma lóxica letal. Deberiamos pensar o papel que xogou entón e xoga agora o mito do progreso. Detectariamos paralelos inquietantes.
-As “limpezas étnicas” en Uganda e a ex-Iugoslavia, por exemplo, son unha mostra de que a comunidade internacional non ten forza nin mecanismos para impedir un novo Holocausto?
-Seguimos pensando con mentalidade de Estado. Non acabamos de entender que a xustiza só pode ser concibida globalmente. Non podemos tratar as desigualdades intraestatais como inxustizas e as de máis alá as propias fronteiras como accidentes que reclaman algún xesto caritativo pero non unha decisión no nome da xustiza. Ate que non aprendamos a pensar globalmente non poderemos construír organismos transnacionais que velen eficazmente polos dereitos humanos.
Entre vítimas e vitimarios
Manuel Reis Mate leva máis de 30 anos reflexionando sobre as vítimas, os vitimarios e os episodios máis escuros da historia humana. É profesor do Instituto de Filosofía do Consello Superior de Investigacións Científicas onde dirixe o proxecto “O Xudaísmo, tradición oculta de Occidente” e é o investigador principal do tema “A filosofía após o Holocausto”. Realizou os seus estudos en París, Roma, Münster in Westfallen e Madrid, e pertence ao Consello Científico do Colexio Internacional de Filosofía de Francia. Entre 1990 e 1998 dirixiu o Instituto de Filosofía do CSIS e é colaborador habitual nas páxinas de opinión do xornal El País. Reyes Mate é autor de libros recoñecidos como Memoria de Occidente, Heidegger y el judaísmo, La razón de los vencidos e, máis recentemente, Memoria de Auschwitz e Por los campos de exterminio.
Comentarios