EUROPA E OS XUDEUS. UNHA ENTREVISTA CON AMOS OZ.

Europa e os xudeus: historia dun amor traizoado

Unha entrevista con Amos Oz.

por Mercedes Monmany para Letras Libres

O escritor israelí Amos Oz estivo en Madrid o pasado outubro para presentar "Unha historia de amor e escuridade" (Siruela), unha sorte de autobiografía novelada. Mercedes Monmany entrevistouno sobre este libro e, a través de el, sobre a súa condición de escritor, sobre a vida en Israel e sobre a súa relación de amor-odio con Europa e a súa cultura, da que é herdeiro case involuntario. Nos tormentosos e pouco exemplares anos vinte e trinta do século pasado, quen era verdadeiramente europeo, quen cría na Europa fraternal, solidaria e supranacional? Calquera que lea as reedicións dos últimos anos de autores como o Stefan Zweig do mundo de onte (Memorias dun europeo) ou os ensaios dramáticos e pesimistas de Joseph Roth nos seus anos de exilio en París, fuxindo dos nazis, recollidos na filial do inferno na terra; calquera, pois, que se achegue aos que mellor retrataron esa época de crueldade inusitada para unha minoría fundamental durante séculos en Europa, os xudeus, terá comprobado que, como di o escritor israelí Amos Oz na súa última e espléndida novela autobiográfica, "Unha historia de amor e escuridade", eles eran practicamente os únicos europeos naqueles momentos. É a historia dun amor decepcionado. Os seus cultos e eruditos pais, que estudaran en Praga, como os seus avós vidos de Lituania, Ucraína e Rusia (a avoa de Amos Oz, a avoa Shlomit, inaugurou o primeiro salón literario hebreo que houbo en Odessa), eran verdadeiros europeos e así se definían, fieis a esa idea trasnacional, de refinamento moral e humanista de Europa. Por aquel entón ninguén se definía a si mesmo como europeo: a xente como a familia de Oz estaba rodeada de feroces e altivos patriotas italianos, húngaros, panxermánicos ou paneslavos. O pai de Amos Oz falaba en sete idiomas e podía ler en 17; a súa nai podía expresarse sen problemas noutros cinco. Os únicos europeos de hai 75 anos eran aqueles xudeus políglotas, "apaixonados eurófilos, amantes de Europa ilimitada e incondicionalmente durante decenas de anos", que, paradoxicamente, logo serían perseguidos, asasinados e guindados con violencia fóra dela. Autor dunha xa abundosa obra recoñecida internacionalmente, intelectual firmemente comprometido desde sempre co proceso de paz en Oriente Medio, Amos Oz (Xerusalén, 1939) deuse a coñecer en países como o noso a finais dos oitenta, a través das súas primeiras novelas: "O meu marido Mikhael", "A caixa negra", "As mulleres de Yoel" e a magnífica "A terceira condición" (1993), onde daba voz ao personaxe apaixonado, parlanchín e soñador de Fima, encarnación caótica e humana da súa conflitiva e mística cidade natal, Xerusalén. Máis tarde, a súa obra foi publicada basicamente por Siruela, onde apareceron as novelas "Non digas noite" (1998), "Un descanso verdadeiro" (2001) e "O mesmo mar" (2002), ademais dunha historia de amor e escuridade, na que, utilizando como trasfondo histórico a tráxica, heroica e extraordinaria epopea da creación do Estado de Israel, abordaba ao mesmo tempo a narración dunha saga familiar, a súa propia, de emigrantes chegados a partir da Europa do Este. Doutra banda, tamén, por primeira vez, enunciaba literariamente un tabú ate agora non tratado por el de forma pública: o suicidio da súa moza nai, cando apenas tiña doce anos.

Mercedes Monmany: Cunha historia de amor e escuridade, vostede escribiu fundamentalmente unha novela "espacial". Ese espazo pode ser Xerusalén e as súas iluminadas e cosmopolitas rúas dos anos trinta e corenta ou súas sombrías arterias medievais, ou a terra longo tempo soñada de Eretz Israel, ou o eco remoto dunha Europa abruptamente abandonada.
Amos Oz: Esta novela é o resultado dun proceso de paz comigo mesmo. Durante moitos anos estiven moi anoxado: estaba anoxado coa miña nai, co barrio no que medrei, estaba anoxado coa Historia. Unha vez que fixen a paz comigo mesmo, puiden convidar ao resto de toda esa xente, é dicir, aos meus pais, aos meus avós, á miña casa. Púidenlles facer sentar, ofrecerlles unha cunca de té e, só entón, poñerme a falar. E falei. Pero tamén puiden oílos. Non falei como un xuíz. Non escribín este libro para dicir: "Ti, pai, eras terrible; ti, nai, un diaño; ou ti, nai, eras terrible e ti, pai, sufriches demasiado". Non. Escribino con curiosidade, con compaixón, con tenrura, e sen ira en absoluto. Por suposto, con ira respecto á historia e a traxedia que traeu á miña familia desde Europa, e a outras moitas familias xudeas desde Bagdad ou Casablanca, guindándoas lonxe de alí. A miña familia non era esa xente que chanceaba e se ría na cuberta do Titanic, nos anos corenta, mentres os xudeus de Europa estabanse afundindo nas augas. Non. Eles foron guindados ao océano, mentres a música, o baile e as cancións seguían a oirse, e mentres todo o mundo tiña un bo xantar e seguía bailando. Sen embargo, eles estaban entre os arquitectos do Titanic. De Europa. A música que soaba, en parte, fora creada por eles. O menú, o menú cultural, fora, en parte, preparado por eles. Pero foron botados a patadas á escuridade. E toda esa ofensa traspasaroma a min. Isto en inglés chámase unrequited love, amor non correspondido: cando amas a alguén e ese alguén te rexeita e te guinda lonxe del.
MM: No seu libro xoga cun sistema permanente e obsesivo de duplos enfrontados, de oposicións: a vella Xerusalén contra a moderna e trepidante Tel Aviv; a diáspora políglota do onte e de "a agonía histórica", coas súas narracións lacrimóxenas en yiddish e as súas descricións do shtetl "saturadas de grupos humanos que sempre son esmoleiros, trapeiros e todo tipo de folgazáns sofistas", contra o florecente renacemento da literatura hebrea e o desexo do seu pai de que todos "nacesen de novo, sans, fortes, bronceados, europeos-hebreos e non xudeus-europeos do Este"... É o asunto da construción urxente e sólida dunha nova identidade puramente hebrea, sen adxectivos nin cualificativos que a difuminen ou fragmenten en partículas?
AO:É máis complicado que iso. Durante moitos anos, séculos, todo o mundo lle dixo aos xudeus: non nos gustades porque non podedes defenderos vós mesmos, non nos gustades porque sodes demasiado intelectuais, non nos gustades porque facedes diñeiro en lugar de músculos... Eran chamados "parasitos". Esta palabra, "parasito", hai que fixarse ben, estaba tanto no vocabulario fascista como no comunista. E tamén a palabra "intelectual". Os meus familiares eran intelectuais, cosmopolitas e parásitos, porque non traballaban coas súas mans. Despois de moitas xeracións, e despois de que todo o mundo dixese "algo non funciona en vós", acabamos por pensar que talvez si, que algo non funcionaba, xa que todo o mundo deu. Os primeiros emigrantes que viñeron a Xerusalén, hai noventa ou oitenta anos, querían que os seus fillos fosen diferentes: duros, simples, optimistas, moi saudables. Os meus pais incluso produciron un milagre xenético. Os dous eran morenos, querían un neno loiro e déronse a si mesmos ese neno pequeno e loiro. Esta foi a súa curiosa reacción á diáspora. Pero, ao mesmo tempo, quixeron tamén que eu fóra libresco e educado, querían dúas cousas opostas. Sen importar todo o que eu puidese facer, unha ou outra elección que emprendese, eles nunca estarían satisfeitos ao cen por cen. Se son un intelectual como eles, entón onde está o novo xudeu? Se son un simple condutor de tractores, que pasa co talento? Doutra banda, cando me rebelo contra o seu mundo, quero estar no lado contrario, romper con eles. Pero non podo. Porque se me converto nun simple condutor de tractor no kibbutz, entón eles din: "queriamos isto, estamos encantados". Xerusalén era, doutra banda, provinciano aos seus vellos ollos. Lémbrome da obra "As tres irmás de Chéjov", cando todo o tempo din "A Moscova, a Moscova!". Iso era o que estaba na súa cabeza. Os meus pais, todos os seus veciños, estaban moi lonxe de Europa, onde tiveron unha vida moi difícil, pero tamén estaban lonxe dos kibbutzim, dos novos xudeus, de Tel Aviv. Incluso, dentro de Xerusalén, estaban lonxe do barrio da elite dos intelectuais, do piano, dos profesores. Estaban nun recuncho. Medrei pensando que na nosa barriada o sol sempre sae despois de todas as outras partes do mundo: primeiro, sae en Europa ou en América; despois dalgunhas horas, en Tel Aviv, nos kibbutzim, e máis tarde en Rehavia, en Talpiot, é dicir, no resto dos barrios de Xerusalén. Só ao final, a veces, só a veces, algúns raios pequenos van caer sobre a nosa barriada, cando xa todo o mundo se foi para outra parte... Aí é onde nacín. Ese sentido de provincianismo e irrelevancia fixo de min un rapaz con tendencia á fantasía e aos soños.
MM: Pero, curiosamente, esas fantasías, aos quince anos, empurráronlle a desexar a vida nun kibbutz e non nunha cidade moderna e frenética como Tel Aviv.
AO:Tiña moitas clases de fantasías: fantasías sobre Europa, por exemplo. Medos, pero tamén fantasías. A pesar de falar numerosas linguas, os meus pais tiñan medo de que aprendese linguas europeas. Por que? Pois porque só sabendo unha delas, só unha, quedaría inmediatamente seducido. Iríame a Europa e mataríanme. Para min, polo tanto, o kibbutz representaba o máis oposto a Xerusalén: un lugar onde o sol sae todo o intre. Un lugar onde a xente non é complicada e a vida é simple: traballas en lugar de falar tanto, dormes, todas as mozas bonitas están alí. Era o galiñeiro da simplicidade.
MM: No seu libro hai moitos recordos e referencias aos anos corenta, os anos difíciles antes da creación do Estado de Israel. Algunhas afirmacións de gran dureza e racismo de líderes espirituais como o predicador da gran mesquita de Yafo, que clamaba "por acabar a punta de espada contra esa conspiración satánica que pretende transformar a sagrada terra de Palestina no basureiro de todos os refugallos do mundo", chaman a atención por seu paralelismo coa linguaxe nazi.
AO:Había unha relación estreitísima entre os líderes árabes daquel tempo e os nazis. O líder palestino Haj Amin al-Huseini estivo en Berlín durante toda a guerra, facendo planos para construír campos da morte para os xudeus no Oriente Medio, non só en Israel, senón en todo Oriente Medio. En Iraq xestárase un golpe de Estado nazi, en Exipto había un durísimo partido pronazi naquel tempo. Polo tanto, os meus pais tiñan medo, todo o mundo tíñao: o que pasara en Europa ía pasar outra vez en Oriente Medio.
MM: Onde está exactamente o antisemitismo nestes momentos? Para algúns está moi claramente na esquerda, para outros só nalgúns redutos da ultradereita máis relixiosa, e para outros é algo que pertence ao pasado.
AO: Fundamentalmente é unha enfermidade mental. Ninguén está inmune, nin a esquerda nin a dereita. E é un problema de Europa. Especialmente de Europa, aínda que non só. É un virus. O antisemitismo é moi cuspido á misoxinia, á cólera para as mulleres. A veces os homes odian ás mulleres porque son demasiado intelixentes, a veces porque son demasiado estúpidas. A veces porque son demasiado independentes, outras porque non o son. A veces ódianas por ser demasiado atractivas e outras por non selo dabondo.
MM: Aínda así, moitos seguen aferrándose aos dogmas das tendencias e ideoloxías pechadas nas que foron educados.
AO: Para dicilo de xeito moi simple: eu voto pola esquerda en Israel e estou feliz por non ter que votar en Europa. A xente en Europa, é dicir, os intelectuais progresistas europeos, odian Hollywood, porque aí só se representa o branco e o negro, os bos e os malos da película. Pero cando isto se refire a Oriente Medio queren saber inmediatamente onde están os rapaces bos e os malos: asinan un manifesto a favor dos rapaces bos, odian aos rapaces malos e vanse durmir. O meu modo de estar na esquerda e a miña actitude son moi diferentes: non estou no negocio de recollida de sinaturas nin no de impresionar á xente. Sei que en Oriente Medio os israelís e os palestinos viven unha traxedia, non unha película do Oeste. Os palestinos levan adiante unha causa moi dura e o mesmo pasa cos israelís. Non é nada simple e non se pode mirar en termos de branco e negro. A esquerda tivo unha vida fácil no pasado. A colonización e a descolonización eran moi simples: podías dicir perfectamente quen era bo e quen malo. En Vietnam tamén era fácil de sinalar. E no apartheid, o mesmo: podías apoiar a causa xustificada e obxectar a causa equivocada. Pero cos israelís e os palestinos é máis complicado. Non é tanto ser proisraelí ou propalestino, senón propaz. É importante para a esquerda europea ofrecer unha empatía para os dous bandos nesta ocasión, porque é unha época moi difícil tanto para uns como para outros. Ambos, palestinos e israelís, estamos vivindo aí e non hai ningún outro lugar ao que ir. Ningún. É a única patria para os palestinos e a única patria para os israelís. Temos que chegar a un compromiso. E non hai un final feliz para ninguén. Pode haber un compromiso pragmático. Non pode haber unha vitoria para os rapaces bos e unha derrota para os malos, porque non hai bos e malos nesta historia. Teño unha actitude moi diferente á da esquerda europea: quero imaxinarnos a min e aos meus compañeiros con batas brancas como as dos médicos no hospital, no salón de urxencias. Cando temos que tratar á xente ferida, non preguntamos: "Perdón, onde está o condutor que causou o accidente? Queremos asinar unha carta para castigar a este condutor". Nós queremos ver como se pode axudar. Cal é o tratamento correcto. Para min é moito máis fácil falar con palestinos, con palestinos pragmáticos, que con algunha xente da esquerda europea propalestina. Afortunadamente, teño que facer a paz cos palestinos, non cos amigos dos palestinos en Europa... Porque a paz chegará nalgún momento, non sei cando, se en seis meses ou seis anos, e entón xa veremos que se pode facer con estes europeos dogmáticos. Pero non son antisemitas, polo menos non todos eles: son, simplemente, dogmáticos. Moi dogmáticos. Lembra a película "Rosemary's Baby? Pois se América é o diaño, o bebé de Rosemary é Israel.
MM: Vostede escribiu un lúcido libro (Contra o fanatismo) sobre un dos fenómenos que máis desconcertados teñen aos analistas dos nosos días: xustamente o fenómeno do fanatismo, cuxa derivación directa sería a extensión en cada vez maiores partes do planeta dun terrorismo despiadado e sanguento que non respecta ningún tipo de vítimas nin reféns potenciais. Oriente Medio é hoxe un auténtico polvorín no que se practican día tras día moitas destas novas formas de dominación e sometemento do adversario.
AO: Moitos dos terroristas veñen de África, do África negra, onde a desesperación está provocada polo peor imaxinable, e os brancos dos ataques son Arabia Saudí e os países do Golfo, porque son os máis ricos. Pero o asunto é máis complexo do que normalmente se pensa. Non se trata do islam contra o resto do mundo, non é unha guerra de civilizacións. Trátase da ascensión do fanatismo en todo o mundo. Un ten que facer dúas cousas. A primeira, intentar crear esperanza, porque onde existe a esperanza, o fanatismo, aínda que se instale, estará freado desde dentro. Non podes derrotalo, pero está freado dalgunha forma. Segunda: sempre lembrar que non podes loitar contra o fanatismo con fanatismo. Non podes derrotar á yihad cunha cruzada, porque a cruzada é exactamente o mesmo que a yihad. Simplemente hai que mirar o dicionario: a cruzada é o termo cristián co que se designa á yihad. O que hai que intentar facer é o que eu intentei con esta novela: aproximarme á dor con compaixón, con humor, con empatía. A única maneira de defenderte contra o xene fanático é ter sentido do humor, porque o humor, o relativismo, é un antídoto: a habilidade para poder ver as dúas caras dun problema, dunha disputa. E ler boa literatura. Porque na boa literatura sempre descobres que non todo é branco ou negro.
MM: A literatura pode ser unha boa escola de tolerancia.
AO: É a mellor axencia de viaxes. Se comprase un billete para unha viaxe de catro semanas a Colombia, poñamos por caso, vería os seus monumentos, os seus museos, a paisaxe. Pero se lese a García Márquez, visitaría tamén as súas habitacións, meteríame dentro delas. Moito mellor que calquera tour organizado. A literatura introdúceche na vida privada das cousas, nos seus segredos, e entón é moito máis difícil odiar. Para min, por exemplo, a tradución máis importante deste libro que acabo de publicar é a tradución ao árabe. Os lectores do mundo árabe que lean a miña historia non teñen que sentir rexeitamento nin tampouco ten por que gustarlles, pero si teñen que saber como e por que ou cales foron as razóns. Doutra banda, non pretendín escribir un libro acerca de Oriente Medio, tampouco acerca da historia dos xudeus. Trátase tan só dunha nai, un pai e o seu fillo. De todos os títulos posibles que puidese ter posto a este libro, podería perfectamente telo chamado, como James Joyce, Retrato do artista adolescente. Igualmente poderíao ter chamado Cen anos de soidade, pero ese título tamén estaba tomado. Ou talvez O amor nos tempos do cólera. Ou talvez Crime e castigo. Pero é un libro fundamentalmente íntimo, aínda que é certo que existe un pouso histórico de sangue, ao fondo. Pero non é un manifesto. É tan só unha historia, na que, xusto en medio dela, dáse un gran misterio que eu tampouco puiden chegar a resolver, só a expoñer: como puideron dous moi boas persoas, home e muller que se queren, amables, considerados, civilizados, como puideron producir unha traxedia como a que se deu na miña casa, na miña familia? Non teño a resposta.

Letras Libres nº39 (decembro 2004)