Por Mijael Vera
.
A noticia golpeou forte nos escritorios da redacción de Anajnu: chegara ás nosas mans, por causa dun afán coleccionista, un disco de Víctor Jara cantando conxuntamenteo con Quilapayún e gravado en 1967 e editado comercialmente en 1968. Trátase de "Cancións Folklóricas de América". Non sería unha gran novidade, aparte de escoitar a voz prístina de Víctor Jara en temas pouco coñecidos xunto cun Quilapayún incipiente e á procura do perfil sonoro que lle coñecemos posteriormente e que, en ambos casos, convertéronse en íconos da Nova Canción Chilena.
A novidade autenticamente deliciosa era que o oitavo corte do disco, denominado "Noite de Rosas", está cantada en hebreo!... En efecto, trátase da famosa canción "Erev Shel Shoshanim", música de Yosef Hadar e letra de Moshe Dor. O tema foi gravado por primeira vez en 1957 pola cantante israelí Yaffa Yarkoni e un ano máis tarde polo duo tamén israelí HaDuda'im. A súa versión tivo un enorme éxito en Israel. Dudaim percorreu o mundo cumpridamente na década de 1960, e "Erev shel Shoshanim" transformouse nunha das súas cancións internacionais de referencia. Durante as décadas do 60 e 70 foi gravada por ovarios intérpretes de recoñecemento internacional, como Harry Belafonte, Nana Mouskouri, Daliah Lavi e Miriam Makeba. Para o ano 1967, en que Víctor Jara e Quilapayún gravan este tema nunha produción conxunta, a canción era xa un ícono de imaxe corporativa de Israel, e a súa fama só se viu lixeiramente eclipsada pola aparición de "Yerushalayim Shel Zahav" (Xerusalem de ouro) que veu reforzar a emoción xurdida tras a reconquista e reunificación da cidade de Jerusalem en 1967.
Hebreo perfecto
Na versión de Víctor Jara con Quilapayún, para maior sorpresa, atopámonos con que non se trata dun divertimento lúdico. O hebreo pronunciado é perfecto e reflicte unha preocupación especial. Non hai dúbidas na interpretación, nin sequera dificultades para pronunciar aquelas letras hebreas que non teñen correspondencia cos sons habituais en español. A sonoridade da letra Shin (que só podería aproximarse a unha pronuncia popular "á chilena" da palabra "shile"), aparece aquí nunha pureza perfecta. Mesmo ocorre cos sons guturais, como a variedade de "j", tan complexos na pronuncia semítica. O produto é sinxelo, como a mesma canción obriga. Hai un reflexo de intimidade que se deriva dun coñecemento evidente do significado das palabras. A sinxeleza do acompañamento musical, nada estraño na produción desa época que buscaba o básico en oposición ao despregamento orquestral que os intérpretes criticaban, reforza con intensidade conmovedora a melodía intimista, apenas deixando entrever as posibilidades de despregamento sonoro que os intérpretes luciron posteriormente noutras producións, e aínda no mesmo LP. "A autoafirmación estilística de QUILAPAYÚN sobreveu pronto e avanzaron desde logo por camiños creadores e enteiramente orixinais. O idioma armónico é puro e clásico, e por alí non é difícil que sexan folkloristas netos, se as súas voces están tan cargadas de sinceridade" declaraba Rubén Nouzeilles, produtor musical do selo EMI Odeón, nesa época, en palabras que aparecen na propia contracapa do disco.
Quilapayún e Víctor Jara
As orixes de Quilapayún remóntanse apenas dous anos antes da aparición deste disco, cando en 1965 Julio Numhauser e Julio Carrasco convidan ao irmán deste último, Eduardo, a integrar temporalmente un conxunto folklórico en cernes. O trío, iniciado sen maiores pretensións, comezou a tomar forma, sendo bautizado cunha palabra composta de orixe mapuche, que lle daría carimbo a toda a súa carreira, "Quilapayún (quila=tres, payún=barbas) . A estrea en sociedade do conxunto foi na Universidade de Chile en Valparaíso, alí deron os seus primeiros pasos, guiados por Angel Parra, o seu primeiro manager. Máis tarde, a comezos de 1966, e coa incorporación de Patricio Castillo, obterán o seu primeiro galardón, no Primeiro Festival Nacional do Folclore "Chile Múltiple". Despois desta experiencia, integraríanse ás actividades da itinerante "Chile Rie y Canta" de René Largo Farías, un de cuxos froitos foi a gravación dun LP, no cal Quilapayún participaría coa canción "El pueblo" de Angel Parra. Este será, entón, o primeiro rexistro oficial do grupo.
Nunha das actuacións organizadas en Valparaíso coñecen a Víctor Jara, os seus camiños crúzanse e manteranse unidos por moito tempo máis. A petición do grupo, Víctor faise cargo da dirección artística, a través da cal traballará principalmente a disciplina, a posta en escena e as temáticas das súas cancións. É Víctor quen os presenta no selo Odeón, onde gravarán en diante. O seu primeiro traballo editado en 1966 chamarase sinxelamente Quilapayún, e nel incluirán composicións de Angel Parra, Víctor e do grupo.ç
En 1968, Quilapayún é partícipe da xestación do novo selo das Juventudes Comunistas e nel edita o LP "Por Vietnam", que se converte rapidamente nun enorme éxito de vendas pola súa
temática combativa e pola consolidación estética e artística do grupo. Deste proxecto nace a famosa DICAP (Discoteca del Cantar Popular), que editaría preto de 60 producións até o fatídico 11 de setembro de 1973 e que se converteu nun dos bastións culturais dos artistas da Nueva Canción Chilena. Aínda faltaban algún tempo para que chegase ao poder o Doutor Salvador Allende e que Quilapayún alcanzase a súa máxima madurez musical ao gravar a "Cantata Santa María de Iquique" de Luís Advis.
Para o ano 1967, Víctor Jara era xa un artista consolidado, tanto na interpretación folclórica, a composición e as súas actividades de actor e director teatral. Ese mesmo ano é convidado a Inglaterra, na súa calidade de Director Teatral, polo Consello Británico. Recibe o premio da Crítica británica pola súa dirección nas obras de teatro "Entretemento a Mr. Sloane" e o Disco de Prata do Selo Emi-Odeón.
Será, entón, en 1967 que gravan con Víctor "Canciones Folklóricas de America" e logo acompañarano no seu disco solista de 1967, tamén baixo selo Odeón. Este ano retírase Julio Numhauser por discrepancias ao redor da liña musical que debía seguir o conxunto e intégrase o estudante de Enxeñaría Guillermo "Willy" Oddó quen, xunto a Quezada, serán as voces características de Quilapayún por moitos anos. En canto ao disco, posteriores producións tanto de Víctor Jara como por parte de Quilapayún eclipsaron a súa difusión e contidos, especialmente ao calor das contradicións que se xeraron a partir do goberno da Unidade Popular, a guerra de Vietnam, e outras causas que esixían un compromiso máis definido co nacente estilo musical.
.
As curiosidades do disco
En primeiro lugar, o disco, titulado "Canciones Folklóricas de América" contén un corte inicial en inglés coa canción Husch-A-Bye (Yarrow/Stockey) . Non sería de estrañar que aparecese unha canción cantada en inglés, tendo en conta que se trata de folklor de América, aínda que a palabra América se usase preferentemente para referirse ao que se denominaba baixo un prisma político "América morena". Con todo non é moi comprensíbel, baixo ningún punto de vista, o que nun disco que leva ese título apareza unha canción israelí cantada nun perfecto hebreo.
Un segundo elemento de importancia é que a capa do disco constitúe unha paradigma artístico por si mesma. Antonio Larrea, o seu irmán Vicente e Luís Albornoz foron os artistas gráficos que deseñaron a portada do disco. Era 1968 cando os irmáns Larrea asinaron por primeira vez un traballo conxunto, nin máis nin menos que este disco "Canciones folclóricas de América". A tapa frondosa e colorida, con influencias do muralismo mexicano, foi un encargo de Carlos Quezada compañeiro dos Larrea na Escola de Arte e rompeu cos moldes dos discos imperantes, que só levaban unha foto do artista e un texto sen pretensións. Inauguraban así toda unha corrente artística que convertería en íconos gráfico e políticos moitas portadas de discos da época.
Outra curiosidade é o nome. Erev Shel Shoshanim pódese traducir como "Tarde de lirios". Aínda que a palabra hebrea shoshana poda traducirse tamén como rosa, preferentemente se usa para identificar ao lirio. No que non hai dúbida algunha é que o título "Noite de Rosas" non corresponde a unha tradución estrita e literal.
O Seis Días
En efecto, o disco foi gravado en 1967 pouco tempo antes que se retirase Julio Numhauser un dos seus fundadores. De feito, a voz tenor que se escoita entre as voces do conxunto é a del. Tamén o disco é editado e comercializado en 1968, o que constitúe un dato significativo por canto entre o 5 e o 10 de xuño de 1967 desenvolveuse o famoso conflito bélico da Guerra do Seis Días en que o Estado de Israel logrou derrotar nunha aos exércitos combinados de Exipto, Siria, Xordania e Iraq. A consecuencia inmediata foi a liberación da cidade de Jerusalem, a ocupación dos Altos do Golán e de toda a Península do Sinaí. Este seis días de 1967 concitaron a atención mundial e resultaron claves na xeopolítica da rexión: as súas consecuencias foron profundas, extensas e fixéronse notar até hoxe día. Un dos efectos internacionais máis importantes da Guerra do Seis Días foi o feito de que o conflito árabe-israelí quedou plenamente encaixado nos esquemas da Guerra Fría: a URSS, xunto ao bloque socialista, rompeu relacións diplomáticas con Tel Aviv e Israel converteuse aos ollos dunha boa parte da opinión pública internacional en agresor e potencia ocupante e perdeu o seu prestixio de pequeno país en loita pola súa supervivencia.
Deu comezo entón ao illamento internacional ilustrado polas moitas resolucións contrarias a Israel na ONU. Igualmente o Partido Comunista a nivel mundial, e especialmente o chileno, fiel seguidor dos ditados de Moscú, condenaron as medidas de defensa de Israel favorecendo unha opinión dogmática que terminou idealizando e xustificando as accións terroristas, auspiciando o nacemento dunha nova xudeofobia, esta vez de cuño ideolóxico e centrado no Estado xudeu, baixo o rótulo ambiguo de "antisionismo".
Nese marco histórico, a gravación desta canción por parte de connotados militantes do Partido Comunista de Chile constitúe unha curiosidade realmente extraordinaria. Máis aínda cando na época ese tema "Erev Shel Shoshanim" era un enorme ícono musical da nación xudía que ía moito máis aló das simples palabras de amor que se podesn ler na súa letra. Adicionalmente, na contracapa do disco, a canción que ocupa o oitaco corte, aparece nomeada como "Noite de Rosas [Erev shel shoshanim] (Canción Popular israelí)" neses momentos Víctor Jara xa era membro do Comité Central das Juventudes Comunistas de Chile.
Que sucedera, en realidade?
En rigor histórico, parece ser que os recopiladores das obras de Víctor Jara e Quilapayún, tanto por separado como en conxunto, esqueceron, non o disco, pero si esta canción. Non aparece en estudo algún, nin sequera mencionada como unha variante exótica na interpretación dos recoñecidos cantautores. Tampouco parece estar considerada nas reedicións en CD destes discos "esquecidos".
Víctor Jara foi brutalmente asasinado polos golpistas facsistas tras crueis torturas no Estadio de Chile o 16 de setembro de 1973. Non temos antecedentes de que gravase algunha outra canción en hebreo. No Sitio web da Fundación Víctor Jara (http://www.fundacionvictorjara.cl) o disco nin sequera é mencionado como existente.
Tal é así que recentemente (no ano 2001) Warner reeditou todo o catálogo que Víctor Jara realizou polo selo Area e por Dicap, que correspondeu logo ao material de Alerce. Esta edición "Colección Víctor Jara", que consta de 8 cd´s , incluídos dous en vivo (en México e Cuba) e que ademais contén algúns temas inéditos como Arauco e Oficina Abandonada, é considerada como absolutamente imprescindible para calquera admirador de Víctor Jara. Con todo, aínda que rescata algunhas cancións do LP, directamente "Noite de Rosas" é abertamente censurada, aínda que se trate dunha xoia musical interpretada nunha lingua exótica. Mesmo acontece coas recompilacións do material de Quilapayún que curiosamente ignoran esta importante produción.
Hoxe só é posíbel escoitar esta canción nos escasos exemplares orixinais en vinilo que sobreviven.
.
Todos as webs dedicadas a Quilapayún mencionan a existencia do disco, e inclusive cítase a canción como "do folklor israelí". Con todo, no coñecemento do groso da obra de Quilapayún, que se estendeu até os nosos días nunha frutífera produción, o tema sinalado non ten presenza algunha. Quedan, por tanto, moitas lagoas na historia. Quen lles aprendeu a canción? Foi Julio Numhauser? (quen era xudeu) Tratouse dunha homenaxe a Numhauser? Por qué aparece esta canción nun disco enteiramente e por completo dedicado ao folklor americano?
Probablemente só o propio Numhauser podería aclarar estas interrogantes de orixe. Aínda que tamén hai outras persoas que debesen clarificar o porqué esta canción israelí, en hebreo non foi difundida con normalidade e como Trosky nas fotografias da vella URSS estalinista desapareceu das reedicións posteriores.
Comentarios