Monumento en Xerusalén recordatorio da Note dos CristaisPor Alejandro Baer
Kristallnacht, A Noite dos Cristais, é o termo co que pasou á historia o pogrom antisemita organizado polo réxime nazi na noite do 9 ao 10 de novembro de 1938. A destrución de centos de sinagogas, saqueos, asasinatos e decenas de miles de arrestos e traslados a campos de concentración conforman o fatal balance das accións que tiveron lugar en Alemaña e Austria hai 70 anos, e que dan comezo ao período hoxe definido como o Holocausto. En novembro de 1938 España atravesa a última etapa da Guerra Civil, que vaise definindo de maneira xa practicamente irreversible a favor do bando fascista. A fame, a destrución e as noticias da fronte que protagonizaban a vida nas dúas Españas poden facer supor que os infortunios que sufriron os xudeus alemáns por esas datas non terían apenas repercusión nos medios españois. Pero non é o caso. Os diarios fixéronse eco dos sucesos de Alemaña, desde o atentado contra o diplomático alemán Von Rath en París por un mozo xudeu polaco -que ofreceu a escusa ao réxime de Hitler para iniciar o pogrom-, até as reaccións internacionais ás accións e medidas antisemitas. A percepción e representación destes feitos en España inscríbese nun contexto político e cultural condicionado, por unha banda, pola imaxe estereotipada do xudeu -que emerxe con nitidez durante a República no ideario conservador e católico- e, por outro, polos acontecementos da guerra de España e, en especial, o vínculo entre os fascismos italiano e alemán con Franco. A prensa da zona nacional deu as noticias xustificando as accións antixudías, reproducindo a versión antisemita da propaganda alemá e ofrecendo tamén a súa propia interpretación, a partir do ancestral antixudaísmo de raíz católica. O atentado contra Von Rath do 7 de novembro é presentado como froito dunha conspiración internacional xudía contra Alemaña: "Trátase dun crime evidentemente político, fraguado polas organizacións xudías" titulaba, por exemplo, La Gaceta del Norte o 9 de novembro. O diario El Pensamiento Navarro titulaba en primeira páxina o 11 de novembro: "Os xudeus envelenan as relacións entre os pobos", e describían os ataques como "accións espontáneas contra os xudeus". Respecto das disposicións que dita o Goberno alemán separando
aos xudeus da economía nacional, o diario galego El Progreso de Lugo reproducía directamente as fontes alemás: "O xudaísmo logrou acabar coa paciencia do pobo alemán, sendo xa hora de que se dean de conta de como sabe reaccionar contra tales ataques". El Ideal de Granada, titula en portada o 13 de novembro: "Alemaña adopta medidas enérxicas contra os hebreos. é un aviso claro para o xudaísmo internacional, para que non volva atentar contra un alemán". Nesta mesma liña tamén o diario Amanecer de Zaragoza, sinalaba o 11 de novembro que "ninguén debería sorprenderse polas medidas adoptadas por Alemaña para defenderse", e referíase ás accións anti-xudías como "merecido castigo" para aqueles que "lanzaran unha ignominiosa campaña contra Alemaña". As noticias son tamén encadradas mediante os mitos antisemitas que floreceron durante a República e a Guerra Civil. "Ese é o gran inimigo da España de Franco: o xudaísmo internacional que desde hai moitos anos viu na nosa patria presa segura da política de turbulencias e castradoras concesións que inaugurou o 14 de abril" (El Ideal, Selecta, 25 de novembro de 1938). En conxunto e con ocasión dos acontecementos de novembro de 1938, as diferenzas entre os xornais son máis de matiz que de fondo, e caracterízanse por un discurso marcadamente antisemita. A prensa republicana, pola contra, reaccionou condenando con firmeza as accións nazis e expresando solidariedade, e mesmo identificación cos perseguidos. La Vanguardia titula o 11 de novembro a catro columnas "En Alemaña desatouse a fobia antisemita", e sinala a continuación que as turbas incendiaron todas as sinagogas de Berlín e saqueado as tendas e domicilios particulares dos israelitas, cometendo actos de verdadeiro vandalismo". O día 13 de novembro os diarios de Madrid e Barcelona informan con detalle sobre o sucedido. "Aumenta a indignación en todo o mundo polos actos de violencia de Alemaña", titula La Vanguardia. Co encabezamiento "O pogrom nazi", o ABC de Madrid, entón en mans republicanas, dará comezo a unha serie de informacións sobre as accións da noite do 9 ao 10 de novembro, a reacción internacional que provocaron, así como sobre os decretos que continuaron aos atentados e que fomentaron o crecente arianización e separación dos xudeus da vida económica de Alemaña. Igualmente, o ABC publica noticias que desmenten o carácter espontáneo do pogrom, menciona "brutais métodos hitlerianos" e "inconcibibles decretos antisemitas de Goebbels". Aparecen tamén por vez primeira os nomes dos campos de concentración nazis de Mauthausen e Buchenwald. O diario, editado en Alicante, Fragua Social, órgano da CNT, refírese ao atentado contra Von Rath como "un acto de xustiza realizado por un israelita" (9 de novembro de 1938), e nos días seguintes publica titulares como "Desatouse en toda Alemaña unha furiosa onda de barbarie antisemita. Incendios, saqueos e outros excesos" ou "Todas as conquistas do dereito e da civilización quedaron sepultadas baixo o réxime despótico da barbarie nazi". Igualmente interprétanse as accións nazis no contexto internacional, o das concesións ao totalitarismo nazi, que afectaban tamén á República española: "Sen a claudicación de Múnich, a besta nazi non se atreveu aos actos de barbarie que comete contra os xudeus" (Fragua Social, 12 de novembro). Finalmente, merece ser destacada a nota de condena ás accións nazis que fai pública o Goberno republicano tras unha reunión do Consello de Ministros en Barcelona o 16 de novembro de 1938. A comunicación, reproducida de forma íntegra polos diarios republicanos un día máis tarde, subliñaba que "os responsables destes crimes son os mesmos promotores da propaganda calumniosa que a partir de xullo de 1936 veuse facendo contra España e o seu goberno", e que España, "dolorida ante o agravio da dignidade humana que significa a afronta dos nefandos pogroms da Alemaña nazi" prestaría, unha vez terminada a guerra e dentro dos límites das súas posibilidades, "acubillo a cantos perseguidos pola súa orixe, ideas políticas ou relixiosas", quixesen vir a España. En contraste, esta mesma noticia é recollida polo ABC nacional, o de Sevilla, nunha columna titulada "Ecos e fichas da criminalidade vermella" o 18 de novembro de 1938. Nela exprésase que, "ademais de acoller no seu chan a todo o lixo das brigadas internacionais", o goberno da República "dará a máxima facilidade a todos os xudeus que queiran trasladarse á España vermella (...) Con esta lei prepárase a invasión de España vermella polo xudaísmo internacional". Barcelona caería en mans de Franco apenas dous meses máis tarde, e a finais de marzo de 1939 as tropas fascistas entraban en Madrid, onde o Generalísimo daría o 1 de abril o seu coñecido último parte oficial da guerra. Adóitase dicir respecto da relación entre historia e socioloxía que a primeira sen a segunda está cega e que a segunda sen a primeira está baleira. Isto é o que nos adoita recordar Reyes Mate cando insiste, con Walter Benjamin, que o presente pode ser iluminado nun instante a través da forza fugaz dun pasado esquecido. Ao volver a ollada á representación da Noite dos Cristais nos medios da época descubrimos que estes feitos tamén nos conciernen en España. Por unha banda, republicanos españois e xudeus europeos -moi especialmente aqueles que se alistaron nas Brigadas Internacionais- recoñeceron entón que os seus destinos estaban entrelazados. Por outro, os enraizados prexuízos e estereotipos antisemitas, con que se prodigaron en novembro de 1938 quen finalmente venceron a Guerra Civil, perduraron durante décadas. Os seus resabios e ramificacións forman parte do noso presente.
Comentarios